Gümüşhane
GÜMÜŞHANE TARİHİ YERLER
KALELER
Merkez Canca Kalesi: Gümüşhane’nin, batısında, çevreye hâkim bir kayalık üzerinde kurulmuştur. Kale doğu-batı istikametinde arka arkaya üç bölümden oluşur, çevresi 1,5 m kalınlığındaki sur duvarı ile takviye edilmiştir. Kalenin iki adet girişi vardır. Kalenin girişi batıdandır. Buradan kalenin en alt kısmını teşkil eden küçük bir alana ulaşılır. Burada 4,20x4,10 m ölçüsünde bir adet su sarnıcı dikkat çekmektedir. Üst kısmı hariç günümüze ulaşan sanıcın içten ve dıştan sıvalı olup, içi moloz yığınıyla doldurulmuştur. Burada ikinci kapıyla ana mekânı teşkil eden kalenin doğu kısmına girilmektedir. Kalenin asıl yerleşim alanını teşkil eden ikinci kademedeki mekânın kuzey köşesindeki kayalar üzerine oturulmuş 4,20x3 m ölçüsünde tek apsisli şapel kalıntısı bulunmaktadır. Apsiste bir mazgal pencere açılmıştır. Günümüzde şapelin batı ve kuzey duvarı yıkılmıştır. Ancak girişinin batıda olduğu anlaşılmaktadır.
Kalenin doğu ucunda kaya üzerinde bulunan 4,90x4,10 m ölçüsünde bir gözetleme kulesi yer almaktadır. Kuzey tarafı yıkılmış olup, duvardaki hatıl yerlerinden buranın iki katlı olduğu anlaşılmaktadır.
Merkez Yaydemir Köyü Kalesi: Yaydemir Köyü’nün alt kısmında araç yolu karşısında, iki vadi arasında kalan kaya silsilelerinin zirvesinde kurulmuştur. Duvarlarının ekseriyeti günümüze sağlam ulaşan yapının güney-batı yönünde bulunmaktadır. Surlar üzerinde mazgal pencerelere rastlanmaktadır. Moloz taşla inşa edilmiştir. Kalıntılar üzerinde duvarda delik hatlı izlerinde muhtemelen kale iki katlı olarak inşa edilmiştir. Tahrip olduğunda iç mekâna girilmemiştir. Savunma ve gözetleme amacıyla yapılmıştır.
Torul İnkılap Köyü "Kalecik Kalesi": Kale, Gümüşhane İli, Torul İlçesi Kalecik-Işık Köyü sınırlarındadır. Kalecik Köyü’nden sola ayrılan Işık Köy yolu üzerindedir. Üstten Köy yolu, altta ise dere ile sınırlandırılmıştır. Yöreye hâkim kayalıkların oluşturduğu bir tepe üzerine inşa edilmiştir. Kalenin Işık köyü yönüne ve Kalecik Köyüne doğru uzanan(istinat duvarı şeklinde) duvarları vardır. Bu duvarların yükseklikleri yer yer 5-6m’yi bulmaktadır. Kale ve kalenin uzantısı şeklindeki duvarlar (istinat duvarları)moloz taş işçiliğidir. Taş araları horosan harçlıdır. Duvar örgülerinde yer alan ahşap hatıllar dikkat çekmektedir. Yer yer sıvaları vardır. Kalenin duvarları üzerine oturduğu kayalıkla uyumlu olarak köşelerde yuvarlaklaştırılmıştır. Yol tarafına bakan duvarlar daha sağlam ve yüksektir.
Merkez Akçakale Mahallesi Kalesi: Şehir merkezinin kuzey doğusunda Gümüşhane – Bayburt karayolunun 5.km’sinden kuzeye giderek stabilize bir yolla kaleye ulaşılmaktadır. Akçakale Mahallesi sınırları içerisinde çevreye hâkim tepede kaya üzerine kurulmuştur. Oval bir plana sahiptir. Herhangi bir kitabesi bulunmayan yapının kesin olarak hangi tarihte inşa edildiği bilinmemektedir. Ancak yörede aynı plan ve teknikte inşa edilen birçok iç kalelere rastlanmaktadır. Güneyde girişi bulunan kalenin şehir tarafına bakan kısmı kalenin ulaşılması en zor, en yüksek yerini teşkil etmektedir. Yüksek surlara sahip olan yapının doğu – batı uzunluğu 12 m’dir. İç mekâna girişi sağlayan merdiven tahrip olduğundan girilememiştir. Kireç harcıyla örülen surlar moloz taş örtüye sahiptir. Günümüze sağlam ulaşabilmiştir.
Merkez Kov (Esenyurt) Kalesi: Kuzeybatı yönündeki kale kapısı, üzerinde bulunduğu kayalık tepenin ulaşım açısından en elverişli noktasında yer alır. Surlar dışa bakan yönleri yontulmuş farklı boyutlarında moloz taş malzemeden inşa edilmiş olup, taşların arasında kalın kireçtaşı derz tabakası ile birbirine bağlanmıştır. Kuzeybatıdaki kapı dışında kuzeydoğu ve güneydoğuda birer kapı bulunmaktadır. Kuzeydoğu ve güneydoğudaki her iki kapının yanında da biri yarım yuvarlak biri dikdörtgen olmak üzere burçlar bulunmakta olup, kuzeydoğudaki dikdörtgen giriş açıklığı zeminden yüksek tutulmuştur. Dış surların kuzey bölümünde bu surlar ile bu bölümde ortak duvar kullanan kareye yakın dikdörtgen planlı, büyük kule şeklinde bir iç kale (ahmedek), iç kale üzerinde kısmen yıkılmış dendanlar bulunmaktadır. İç kalede iki sıra halindeki ahşap hatıl delikleri iç kalenin çok katlı olduğuna ilişkin izler olup, güneybatı köşe duvarında büyük ölçüde tahrip olmuş taşların yerleştirilmesine ait izler 2. kata çıkışın bu noktadan olduğunu gösteren diğer izlerdir. İç kaleye ait dendanlar kısmen tahrip olmakla birlikte iç kalenin tamamında takip edilebilecektir. İç kalenin kuzey bitişiğinde yarım yuvarlak bir burç, doğu tarafında ise bu bölümdeki kapının bitişiğinde dikdörtgen planlı bir burç yer almakta olup, iç kalenin doğusunda kalma odalarına ait olabilecek duvar ve temel izleri görülmektedir.
Merkez Yağlıdere Köyü Krom Kalesi: Krom Vadisi’nin zirvesinde çevreye hâkim kaya kütlesi üzerinde kurulmuştur. Araç yolu yoktur. Moloztaş kullanılan yapının sur duvarlarının bir kısmı ayaktadır. Güney batıda 10 m, kuzey batıda 8 m duvar kalıntıları mevcuttur. Karakol amaçlı kaledir. Kitabesi bulunmadığından yapının kesin olarak hangi tarihte yapıldığı belli değildir. Muhtemelen orta çağda inşa edilmiştir.
Merkez Övündü Köyü Kalesi: Kitabesi bulunmadığından ve herhangi bir kaynakta adı geçmeyen yapının kesin olarak hangi tarihte yapıldığı belli değildir. Köye çıkmadan yolun altında kaya kütlesi üzerine yerleştirilmiş küçük bir karakol amaçlı kaledir. Kayanın çevresinde üç ayrı noktada bağımsız moloz taşla inşa edilen surların bir kısmı ayaktadır.
Merkez Kale Köyü "Keçi Kalesi": Kuzeydoğu tarafı kayalık tepenin ulaşım açısından en elverişli noktasıdır. Surlar dışa bakan yönleri yontulmuş farklı boyutlarda moloz taş malzemeden inşa edilmiş olup, taş araları kalın kireçtaşı derz tabakası ile birbirine bağlanmıştır. Kuzeybatı düzgün olmayan dikdörtgen biçimli bir burç ve burcun batısında kalma odalarına ait olması muhtemel zemin altı odalar görülmektedir. Güneyde tonoz örtülü muhtemelen sarnıç iki kapıda kalıntılar kısmen günümüze ulaşmıştır. Kale surları tepenin üst kısmını çevrelerken tepenin güney tarafında dış surlara ait duvarlar yer yer görülmektedir. Beden duvarları büyük ölçüde sağlam durumda olup çevre duvarları üzerinde yine üzerinde yer aldığı arazinin elverdiği biçimde şekillendirilmiş güneybatı ve kuzeydoğu burçlara sahiptir.
Torul Kalesi: Torul merkezi yerleşiminin doğusunda, Trabzon-Gümüşhane karayolunun hemen kenarında yer alan yalçın kayalar üzerine inşa edilmiştir. Mevcut duvar örgülerinden iç kale ve dış kaleden oluştuğu anlaşılmaktadır. Kayalığın en üst noktasında gözetleme kulesi yer almaktadır. Duvar örgüleri doğal kaya renginde olup, düzgün yonu taş ve moloz taş malzemeden yapılmış ve araları kireç harçlıdır. Yükseklikleri yaklaşık 3 – 5 m arasında değişen duvar örgüleri mevcut olup, bazı duvar örgülerinin üzeri merdiven şeklinde kademelendirilmiştir. Mevcut duvar kalıntılarından plan şeması anlaşılmaktadır. Bazı kayalarda, kalenin orta çağda yapıldığı, Fatih Sultan Mehmet döneminde ise Osmanlı topraklarına katıldığından bahsedilir. Savunma ve gözetleme amaçlı bir kaledir.
Torul Yalınkavak Köyü (Soroyna) Kalesi: Torul-Gülaçar yolundan sağa ayrılan Yalınkavak Köyü yolunun 5 km’sindedir. Yüksek bir tepe üzerine konumlanmış olan kale iç ve dış olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Duvarları moloz taş işçilikli olup, duvar örgülerinin büyük bir bölümü günümüze kadar gelebilmiştir. Kaya kütlesi üzerine inşa edilen kalenin dış kale duvarları üzerindeki, burç ve duvar örgülerinin bir bölümü günümüze gelebilmiştir. Koruma ve gözetleme amaçlıdır.
Torul Kopuz Köyü "Kale": Kopuz Köyü sınırları içerisinde, Kopuz Köyü ile Dağdibi Köyü arasındaki (Çukurlar Mevkii) köprünün kuzeyindedir. Kaya kütlesi üzerinde ve yöreye hâkim bir tepeye inşa edilmiştir. Kale duvarları düzgün yonu taş ve moloz taş işçilikli olup, taş araları kireç harçlıdır. Duvarların yer yer 7 m’yi bulmaktadır ve bu yüksek bölümleri sağlamdır. Duvar kalınlıkları yaklaşık olarak 1,5 m’dir. Günümüze gelen duvar kalıntılarından kalenin planı hakkında kesin bir kanı oluşmamakla birlikte, yarım daire şeklinde olduğu anlaşılmaktadır. Tepe üzerinden ve eteğinde toplanan seramik parçalarından, Ortaçağ ve sonrasında kullanıldığı gözlemlenmiştir. Kalenin V. - VI. yy’da yapıldığı çeşitli kaynaklarda yazılıdır. Korunma, savunma ve gözetleme amaçlı bir kaledir.
Merkez Akhisar Köyü Kale Kalıntısı: Akhisar Köyü Gümüşhane’ye 45 km mesafede bulunmaktadır. Köy ismini yörede bulunan Akhisar kalesinden almaktadır. Kale, köye çıkmadan dere yatağının yanında vadiye hâkim meyilli bir arazi üzerinde kurulmuştur. Vadiye hâkim meyilli bir arazi üzerine kurulmuştur. Kaleden günümüze kuzey yönde bir duvar kalıntısı gelebilmiştir. Moloz taşla inşa edilmiş, duvar kalınlığı ise yaklaşık 1 m kadardır. Duvar örtüsü horozsu harçlıdır. Bu kalıntı dışında yapının tüm duvarları yıkılmıştır. Çevre moloz taş yığınları ile doludur. Kale çevresinde eskiden yerleşim olduğu taş yığınla ve kalıntılardan tahmin edilmektedir. Gümüşhane yöresindeki kalelerin ekseniyle stratejik yerlerde bulunan gözetleme ve koruma amaçlı yapılardan oluşmaktadır. Günümüze kalıntısı ulaşan kalede vadinin ve yerleşimlerin denetimini doğrulayan karakol olduğu tahmin edilmektedir.
Köse Salyazı Köyü "Bayrampaşa (Heğni) Kale Kalıntısı": Salyazı Köyü, Bayrampaşa kalesine Köse-Bayburt karayolunun Salyazı yerleşiminden güneye ayrılan, yaklaşık 7 km stabilize bir yol ile ulaşılmaktadır. Çevreye hâkim kaya üzerine kurulmuştur. Gözetleme kalesi niteliğindedir. Kitabesi bulunmayan ve herhangi bir kaynakta adı geçmeyen yapının tarihini saptamak oldukça zordur. Meskûn mahalden uzak, çevredeki yayaları korumak ve Bayburt – Köse köylerini kontrol altında tutmak amacıyla vadiye hâkim tepe üzerinde kaya üzerine kurulmuştur. Kalan izlerden yumak bir plana sahip olduğu anlaşılmaktadır. Sur duvarlarının büyük bir kısmı yıkılmıştır. Çevre moloz taş yığınlarıyla doludur.
Özkürtün Beldesi "Süme kalesi": Özkürtün Belde’sinin Süme Köyü yolunun alt seviyesinde Erikbeli Vadisi’ni görebilen bir yere konumlanmıştır. Özkürtün ilçe merkezine yaklaşık 6 km mesafededir. Kaya kütlesi üzerine oturmuştur. Moloz taş işçiliklidir. Taş araları horosan harçlıdır. Duvar kalınlığı yaklaşık 1m olup, duvar örgüsü içerisinde yer alan ahşap hatıllar görülmektedir. Kaleye en yakın ve ulaşımın mümkün olduğu yer ile kale arasında uçurum olduğundan kaleye ulaşım sağlanmamış olup, kalenin girişi tespit edilememiştir. Gözetleme amaçlı yapıldığı düşünülmektedir.
Kürtün Uluköy Mahallesi "Kale Kalıntısı": Yukarı Uluköy Mahallesi’nin doğusunda yöreye hâkim bir tepedir. Tepe incelendiğinde üzerinde çok yoğun kaya parçalarının olduğu ve yerden yaklaşık 0,5 m yüksekliğinde çamur harçlı duvar örgülerinin olduğu görülmüştür. Bitki örtüsünün yoğun olması ve aşırı derecede bir tahribatın olması nedeniyle plan özellikleri ve dönemine ilişkin bir karara varılamamıştır. Alan bitki örtüsüyle kaplı olduğundan seramiklere de rastlanılamamıştır. Muhtemelen gözetleme amaçlı bir kaledir.
Merkez Yağlıdere Köyü Kalesi: Yağlıdere köyüne çıkmadan, araç yolundan görünmekte olup, vadi içerisinde kayanın üzerine yerleştirilmiş karakol amaçlı kaledir. Kitabesi bulunmayan ve herhangi bir kaynakta adı geçmeyen yapının tarihini saptamak oldukça zordur. Yapı yörede tespit ettiğimiz kaleden farklı bir mimarı tarz sergilemektedir. Moloz taşla inşa edilen yapının surlarının ekseriyeti ayaktadır.
CAMİLER
Merkez Çorak Köyü, Konak Mevkii "Cami": Yapının inşa tarihi bilinmemekle beraber 19. yy’ın sonlarında yapıldığı tahmin edilmektedir. Harim kapısı üzerindeki tarihi kitabesi de net olarak okunmamaktadır. Yapı günümüzde metruk durumda olup, ibadete kapalıdır. Caminin beden duvarları, pencereleri, harim kapısı dışında günümüze ulaşan herhangi bir ögesi bulunmamaktadır. Çatısı, tavan ve döşemeleri ve harimdeki diğer ögeler ise yok olmuştur. Yapının beden duvarları, moloz taş ile örülmüştür. Cephe geçişleri ise düzgün kesme taşla hareketlendirilmiştir. Yapının tüm pencereleri dikdörtgen formda, yuvarlak kemerli, taş söveli ve demir parmaklıklıdır. Pencerenin doğramaları ise günümüze ulaşmamıştır. Kare planlı yapıya giriş; dikdörtgen formda, taş söveli, demir kapıdan sağlanmaktadır. Maili inhidam durumdaki yapının harim kısmındaki ahşap tavan ve döşemeler kadınlar mahfili minber ve diğer ögeleri ise yıkılmış veya büyük oranda deforme olmuş durumdadır.
Merkez Kabaköy "Cami": Doğu-batı istikametinde düzenlenmiş, bazilikal planlı olan yapı dikdörtgen olup, üç nefli ve üç apsislidir. Yan nefler orta neften daha dardır. Aynı şekilde yan apsisler orta apsise göre daha kısadır. Camide yer alan kemerler yükü ortada bulunan dört kare planlı ana sütuna ve duvarlarda bulunan dört yan sütuna aktarmaktadır. Yapının girişi batı cephesinden giriş kapısı ahşaptır ve taş sövelidir. Caminin güney duvarlarında daire içine alınmış kolları eşit iki adet yunan haçı çizilmiş taş bulunmaktadır. Beşik çatı şeklinde düzenlenen yapının çatısı sac kaplıdır. Yapının kuzeyinde betonarme minare mevcuttur. Yapının kuzeydoğusunda eski eser tescilli bir çeşme bulunmaktadır. 19. yy’da yapıldığı belirtilen çeşme, cam mozaik ile kaplanmıştır.
Merkez Kale Köyü "Cami": Şehir Merkezinin 20 km doğusunda Gümüşhane-Bayburt Karayolunun üzerinde olan Cami 8,90 x 6,90 m boyutlarında, ahşap tavanlı Osmanlı son dönem Camilerindendir. Camiye yuvarlak kemerli bir girişten ulaşılmaktadır. Kemerin kilit taşı ve üzengi taşları beyaz renkli kesme taştır. Yapının üst örtüsü yıkıktır. Örtüyü taşıyan taşıyıcılar günümüzde mevcut değildir. Ancak taşıyıcıların ahşap olduğu ve üst örtüsünün de ahşap kirişlerle taşınan toprak dam olduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır. Mihrap üç sıra ince nişlerle çevrilmiştir. İkisi güneyde, birisi doğuda, ikisi de batıda olmak üzere, mazgal türü beş pencere yapının içerisini aydınlatmaktadır. Caminin duvarında iki sıra ahşap hatıl kullanılmıştır.
Yapının dış duvarlarında yer yer sıva izleri görülmektedir. Duvarların örgüsünde, köşelerde, pencere ve kapı sövelerinde kesme taş, diğer kısımlarında moloz taş kullanılmıştır. Minare düzgün sarı renkli kesme taştan inşa edilmiş olup, cephelerden dışa taşıntı yapan kare kaide üzerine çokgen gövdeli tek şerefelidir. İç mekâna giriş batı cephesinde yüzeyden dışa taşıntılı, sarı renkli kesme taştan yapılmış portal görünümlü bir kapı ile sağlanır. Kapı kenarları ahşaptır.
Merkez Süleymaniye Mahallesi "Küçük Cami": Yapının tarihini belirten herhangi bir kitabe veya belge yoktur. Mimari görünüşü itibariyle oldukça eskidir. Daniştmenlilerin eski Gümüşhane’yi ele geçirdikleri zaman yaptıkları söylentisi vardır. Kare planlı yapıda kare mekândan sekizgen kasnağa geçiş yuvarlak kemerli tromplarla sağlanmıştır. Trompların araları sathi kemerlidir. Oldukça yüksek alan kubbe (10 m) küçük taşlarla örülmüştür. Eteğinde düz bir silme dolaşmaktadır. Giriş kapısının sağında bulunan ahşap merdivenle yer yer yıkılan galeri (balkon, dar uzun geçit) kısmına çıkılır. Uyumlu oranları olan bu yapının yan cephesinde rastlanan bazı izler bu bölümde bir son cemaat yerinin varlığını işaret edebilir. Tamamen taştan yapılmış olan mescit mihrabın ve kapının iki tarafından açılan pencerelerden ışık alır. Ayrıca mihrabın ve kapının üzerinde açılan birer pencere daha vardır. Kapı ve pencereler yuvarlak kemerlidir. Fakat giriş ve yan cephede bulunan pencerelerden birer tanesinin sivri kemerli olması dikkati çeker. İç içe kaval silmelerle sınırlanan gri renkte taştan yapılan mihrap sivri kemerlidir. Mihrabın yarısına yakın kısmından itibaren sivri kemerler içinde âlem motifleri tasvir edilmiştir. Bu sıranın üstünde dört sıra basit musıra mukarnas taklidi görülmektedir. Kemerin tam üzerinde bir âlem, her iki köşede rozotler yer alır.
Merkez Süleymaniye Mahallesi "Sultan Süleyman Han Cami": Eski Gümüşhane’de Süleymaniye Mahallesi’ndedir. Cami düzgün dikdörtgen bir plan arz eder. Tamamen kaba yontma taştan inşa edilen yapıda köşelerde, pencere çevrelerinde, yapının üst sınırını belirleyen kısımda, son cemaat yerinin yan cephesini belirleyen kısımda, bütün camiyi dolanan ve yapıyı iki katlı gibi gösteren kısımda dışa taşıntılı olarak bir sıra düzgün kesme taş kullanılmıştır. Üst örtü kırma çatıdır. Son cemaat yeri iki katlıdır. Caminin kuzey cephesini kapatan bu kısım; alt katta üç ahşap sütunla desteklenmiştir. Sütunlar arasına duvar örülerek giriş kısmı iki bölüm haline getirilmiştir. Üst kat ise altı ahşap direk üzerine ahşap korkuluklu namaz kılma yeri olarak yapılmıştır. Asıl giriş düzgün kesme taşlardan basık kemerli olarak yapılmıştır. Kapısı ahşap ve yenidir. Tamamen boyalı olan iç mekân ise sekiz sütunla desteklenen tavan ve mahfelden ibarettir. Sade bir mukarnesi olan minber kesme taştan yapılmıştır. Minber ise ahşaptan yapılmış, üzeri dairesel geometrik bezemelerle süslüdür. Caminin minaresi orijinal olan ve dokunulmayan tek kısımdır. Caminin güney – doğu köşesinde yer alan minare düzgün kese taştan yapılan kaide üzerine tuğladan yapılmıştır. Cami ile minarenin bitiştiği yere bir çeşme yapılmıştır. Dikdörtgen şeklindeki bu çeşmenin oluk kısmı sivri kemerli bir niş içindedir. Minare kaidesinin güney-doğu köşesine bitişik doğuya doğru uzanan 4 m boyunda bir duvar bulunmaktadır. Bu duvar caminin asıl avlu duvarı olmalıdır. Cami Kanuni Sultan Süleyman’ın Bağdat seferi sırasında verdiği bir emir üzerine yapılmıştır.
Merkez Tandırlık Köyü "Cami": Öncesi kilise olan yapı 1948 yılında camiye dönüştürülmüştür. Yapı dikdörtgen plan üzerine üç nefli olarak yapılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş tutulmuştur. Ortada dört adet tek parene taş sütuna oturan yuvarlak kemerlerle desteklenen üst örtü beşik tonozludur. Doğu cephe apsis kısmı yıkık olup, duvarla örülüdür. Batı giriş önü ek bina ile kapatılmıştır. Yapıda kapı pencere kemer ve köşe taşları kaliteli kesme taş 0,80 kalınlığındaki beden duvarları bir tarafı minberin özellikleri yoktur. İç mekân kalem işleriyle süslüdür.
Merkez Tekke Köyü "Eski Cami": Beldenin en eski camisidir. Yüksek tepe üzerinde inşa edilmiştir. Kuzey cephede girişi sağlayan kapı üzerinde iki bölümden oluşan üç satırlık, Osmanlıca kitabesine göre Hicri 1288 (MS 1872) tarihinde inşa edilmiştir. Cami dıştan kuzey güney doğrultusunda 12,20 x 11 m ölçülerinde dikdörtgen planlı üç neflidir. Dört omur kırma çatı sac ile kaplıdır. Kuzey-batı köşesinde tek şerefeli minare yer alır. Cephelerde düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır. Kuzey cephede iç mekâna girişi sağlayan portal biçimde düzenlenen kapı yer almaktadır. Portal üç yerden ikişer kaval silmeyle sınırlandırılmış dikdörtgen çerçeve içine alınmıştır. Alınlıkta kitabe bulunur. İç mekân üç neften oluşur, üst ortada dört sütün yanlarda duvar peyelerine oturan kemerlerle desteklenen ortada kubbe, yanlar yıldız tonoz örtüye sahiptir. İç mekân duvarları sıvanarak beyaz badana ile boyanmıştır. Süsleme açısından sadedir. İç mekân doğu-batı ve güney cephelerde toplam 6 dikdörtgen formlu pencerelerle aydınlatılmaya çalışılmıştır. Cephelerin üst kısmında yuvarlak pencerelerde yer verilmiştir. Yapının kuzey cephesi dışa kapalı tutulmuştur. Güney duvarın orta ekseninde basit işçilikli kesme taştan yapılmış mihrap nişi bulunmaktadır. Caminin kuzey cephesi doğu köşeden başlayarak bulunduğu yere kadar kademeli olarak uzanan ve eklenti mekânla farklı bir görünüm kazanmıştır.
Merkez Yağlıdere Köyü Dışbudak Mahallesi "Kilise Cami": Cami olarak kullanılan kilise bazı değişikliklere uğramış olsa da günümüze sağlam gelebilmiştir. Üç nefli bazilikal planlıdır. Doğu cephesi değişikliğe uğradığından apsis kısmı kaldırılan duvarla örülmüştür. Doğu cephesinde sonradan açılmış bir pencere, üst kısımda içleri kapatılmış üç mazgal pencere yer alır. Yapının batı cephesinden açılan tek girişi vardır. Orijinal görüntüsüyle girişin her iki yanında volüt başlıklı ikişer adet sütun bulunmaktadır. Girişin üzerinde sivri kemerli bir alınlık yer almakta olup, içerisi boş bırakılmıştır. Yapının batı cephesinde sonradan, girişin önüne kapatacak şekilde ek bir yapı inşa edilmiştir. Yapının güney duvarında ortada küçük, yanlarda büyük birer dikdörtgen formlu pencere yerleştirilmiştir. Yapının iç mekânı ortada bağımsız dört taşıyıcının bulunduğu ve üç neftin üzeri beşik tonozla örtülüdür. Dıştan kırma çatı sac olarak yenilenmiştir.
Merkez Yağlıdere Köyü Krom Vadisi "Şamanlı Kilise-Cami": Krom Vadisi Şamanlı Mahallesi’nin merkezinde araç yolunun üst kısmında yöreye hâkim bir konumda inşa edilmiştir. Yapı doğu-batı doğrultusunda kale çerçeve içerisinde yerleştirilmiş tek apsisli haç plana sahiptir. İç mekânın doğusunda dışa taşıntılı yuvarlak apsisin üst kısmı yıkılmıştır. Apsis cephe ekseninde dikdörtgen formlu oldukça dar tutulmuş bir mazgal pencere, yan yüzeylerde ise birer niş yer alır. Yapının beden duvarları 0,85 m kalınlığında moloz taştan örülmüştür. Cephe köşelerinde kapı pencere açıklıklarında paye, kemer, geçiş elemanlarında düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır. Orta mekânı oluşturan naos köşelerdeki payeler üzerine oturan yuvarlak kemerlerin taşıdığı pandantif geçişli bir kubbe ile örtülü iken kubbesi günümüzde yıkılmıştır. Kilisenin tek girişi batı cephe ekseninde düz lentolu söveleri düzgün kesme taş malzemeyle yapılmış kademeli silvelerle hareketlendirilmiş haç şeklinde bir görüntü kazandırmaya çalışılmıştır. Giriş üzerinde yuvarlak kemer içerisine alınmış boş kitabelik bulunmaktadır. Zemin bozulmuş çatı taşları yerinden alınmış, diğer kiliselerdeki gibi bu kilisede tahribat kaçınılmaz olmuştur. Yapıda herhangi bir süsleme günümüze ulaşmamıştır. Krom vadisindeki kiliseler içerisinde haç planlı olan tek örnektir.
Merkez Yeni Mahalle "Emirler Cami": Gümüşhane Merkez, Yenimahalle Mevkii’nde yer alır. Kare planlıdır. Vakıf Kayıtlarında, Caminin Hicri 1252 (MS 1836) yılında yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Kubbeli olan caminin, üst örtüsü kırma çatı iken, sonradan yapılan onarımlarda, çatı kaldırılarak kubbe ortaya çıkartılmıştır, üzeri kurşunla kaplanmıştır. Tarihi belirlenmeyen bir dönemde, mekân genişletmek amacıyla, batı cephesine yeni bir kısım eklenmiş, buradan da bir kapı ile iç mekâna giriş sağlanmıştır. Giriş kısmının bulunduğu, kuzey cephesinde eklenti kısmından caminin iç mekânına girilmektedir. Kuzey cephede yer alan minare, düzgün kesme taştan, silindir gövdeli ve tek şerefeli olarak, sonradan inşa edilmiştir. Batı cephesi sağır olup, doğu cephesinde bir, güney cephesinde iki olmak üzere toplam üç pencere bulunmaktadır. Mahfle kuzeyden dar bir mekânda ahşap bir merdivenle çıkılmaktadır. Harimin üzeri kubbe ile örtülüdür. Güney duvarının orta ekseninde duvara girinti yapan mihrap nişi bulunmaktadır. Mihrabın sağında duvara bitiştirilmiş basit işçilikli ahşap minber yer almaktadır.
Kelkit Ulu (Büyük) Cami: Kelkit Büyük (Ulu) Cami dikdörtgen planlı, kubbeli, yöresel kesme taştan inşa edilmiştir. 1915 yılında yapılmıştır ve 1941 yıllarında askeri depo olarak kullanıldığı söylenmektedir. Yapının yüksek kasnaklı, aydınlık pencereleri ile çevrelenmiş kubbesinin üzeri kurşun kaplıdır. Caminin son cemaat yerinin ve mahfl katının üzeri üçer adet küçük kubbeyle örtülüdür. Kubbelerin üzeri kurşun kaplı olup, çatıya geçişte betonarme saçak kullanılmıştır. Düzgün kesme taş malzeme ile örülmüş olan zemin ve 1. Katta yedişer adet pencere mevcuttur. Pencerelerin tamamı yuvarlak kemerli, kesme taş söveli, demir parmaklıklı ve ahşap kanatlıdır. Mihrabı dikdörtgen formda olup yuvarlak gövdeli ve kavsaralı nişle tezyin edilmiştir.
Kelkit Sökmen Köyü Cami: Kare planlı, kesme taş malzemeli yapı, harim kapısı üzerindeki kitabesine göre Hicri 1317 (Miladi 1899) tarihlerinde inşa edilmiştir. Dört omuz kırma çatılı yapının üzeri saz malzeme ile kaplanmıştır. Yapının kuzey cephesinde yer alan demir kasnaklı, oluklu saç kaplı minaresinin kaide ve pabuç kısmı ise kesme taştan yapılmıştır. Silindirik gövdeli, iki Şerefeli, konik külahlı minare yakın dönemde yapıya ilave edilmiştir. Harime giriş, yapının kuzey cephesinden dikdörtgen fodra yuvarlak kemerli, taş söveli, ahşap kapı ile sağlanmaktadır. “U” planlı hanfl katı yuvarlak gövdeli ahşap sütunlar üzerine oturmaktadır. Ahşap mahfli katının korkulukları son derece sadedir. Harimin tavan ve döşemesi ahşaptandır. Yapının alt kat pencereleri dıştan dikdörtgen formdadır. Yapının dikdörtgen formdaki, yuvarlak nişli, taş mihrabı son derece sade olup, niş kubbesinin her iki yanında altı kollu yıldız motif yer almaktadır. Yapının ahşap minberinin süpürgelik kısmı, ahşap lambri ile kaplanmıştır. Konik külahla örtülü minberin köşk kısmında, korkuluklarında ve taç kapısında ise stilize edilmiş geometrik motifler mevcuttur.
Köse Özbeyli Köyü Cami: Tek katlı ve kare planlı caminin ana girişi kuzey cephededir. Moloz taş duvarlı cami, sac ile kaplı kırma çatıyla örtülüdür. Harimi örten dört sütunun taşıdığı ahşap tavan, ahşapların ortada bir göbek oluşturacak şekilde üst üste bindirilmesiyle oluşturulmuştur. Cami; güney, batı ve doğu cephelerinden yer alan ikişer adet pencere ile aydınlatılmaktadır.
Şiran Akbulak Köyü Cami: Kare planlı, kesme taş malzeme ile yığma teknikte inşa edilen caminin üzeri kırma çatılıdır. Ahşap saçaklı caminin çatısının üzeri saç malzeme ile kaplanmıştır. Etrafı tamamen açık son cemaat yeri üç ahşap ayak üzerine oturmaktadır. Yapıya giriş kuzeydoğu cephesinden, yuvarlak kemerli, taş söveli, ahşap doğramalı kapı ile sağlanmaktadır. Caminin tüm pencereleri içten yuvarlak kemerli, dıştan dikdörtgen formda pvc kaplamalıdır. Harime giren yapının kuzeydoğu cephesinden, dikdörtgen formda, yuvarlak kemerli, taş söveli, ahşap doğramalı kapı ile sağlanmaktadır. Harimin tavan ve döşemesi ahşaptandır. Yapının özgün ahşap minberi günümüzde mahfl katına çıkış merdiveni olarak kullanılmaktadır. Yapının tavan göbeği; iç içe geçerek kademelendirilmiş, çokgen formlarla tezyin edilmiştir. Göbek kısmı kenarlardan ahşap payandalarla desteklenmiştir. Yapının yuvarlak nişli taş mihrabı da boya ile boyanmıştır. Ahşap minber ise son derece sade ve niteliksizdir.
Şiran Evren Köyü Cami: Kare planlı, kesme taş malzeme ile yığma teknikte inşa edilen caminin üzeri kırma çatılıdır. Çatının üzeri sac malzeme ile kaplıdır. Yapının kuzey cephesinde bitişik olarak 1970 yılında inşa edilen kesme taş malzemeli minare ise yapıyla son derece uyumludur. Kare kaideli, soğan pabuçlu, silindirik gövdeli, tek şerefeli minarenin üzeri konik külahla örtülüdür. Yapının tüm pencereleri yumuşak kemerli taş söveli ve pvc doğramalıdır. Harime giriş; sağında merdivenlerle beton arma mahfl katına çıkış sağlanmaktadır. Yapının üzeri çapraz tonozla örtülü olup tonoz; örtü duvarlar içerisinde yer alan taş sütunlar üzerine oturmaktadır. Dikdörtgen formdaki yuvarlak nişli mihrap, türkuaz bakır rengi yeşil ve altın yaldız renklerinde yağlı boya ile boyanmıştır. İstiridye kabuğu şeklinde tezyin edilen niş kubbesinin üzerinde ve ilk sıra bordürde; üzüm salkımları, dallar ve yapraklar stilize edilmiştir. Diğer bordürlerinde ise halat örgü ve geometrik motifler kullanılmıştır. Yapının ahşap minber ve vaaz kürsüsü ise yakın dönemde camiye ilave edilmiş muhdes öğelerindendir.
Şiran Kavaklıdere Köyü Cami: Şiran İlçesinin güneydoğusunda Kavaklıdere Köy merkezinde bulunmaktadır. Öncesi kilise olan caminin günümüze ulaşan kitabesi yoktur. Cephelerin tüm yüzeyi iyi işçilikli sarı renkler düzgün kesme taştan yapılmıştır. İç mekân dört sütunla üç sahına ayrılmıştır. Orta sahın diğer sahınlara nazaran daha geniş tutulmuştur. Yapı dıştan kırma çatı ile örtülmüş, üzeri sonradan sac ile kaplanmıştır. Ortada sütun yanlarda duvara gömülü payeler üzerine oturan kemerlerin desteklediği üst örtü ortada kubbe, yanlarda tonoz şekilde düzenlenmiştir. Orijinalde doğu cephesi apsisli olması gerekirken, sonradan duvarla örülmüştür. Yapının güney duvarında üç dikdörtgen formlu, kuzeyde ise iki mazgal olmak üzere toplam beş pencere açıklığı ile ana mekân aydınlatılmaya çalışılmış ise de kuzeydeki mazgal pencereler kapatılmıştır. Güney cephenin batı ekseninde portal şekilde düzenlenmiş kapı yer almaktadır. Girişte taş ile kapatılmış içten mihrap şeklinde düzenlenmiştir. Portal silmelerle dikdörtgen çerçeve içerisine alınmış olup, işlemeli taş işçiliğine sahiptir. Giriş üzerinde bulunan yuvarlak kemer içerisine alınmış bölümde muhtemelen kitabesi vardır. Ancak bugün yeri boştur. Beyaz badana ile boyalı iç mekânda süsleme bulunmamaktadır. Mihrab ve minberin sanatsal ve tarihi değeri yoktur.
Torul Köyü Kilise Cami ve Can Kulesi: Yapı, Arpalı Köyü’nde bulunmaktadır. Eğimli bir arazinin istinat duvarlarıyla yükseltilerek oluşturulan düz bir alan üzerinde bir adet çan kulesi, cami (kilise) ve minaresi yer almaktadır. Cami’nin kuzey ve batısında Milli Eğitim binaları bulunmaktadır. Yapının doğusundan ve güneyinden yol geçmektedir. Cami avlusuna giriş doğuda yer alan çan kulesinin altından 5 – 6 basamaklı ve üstü yuvarlak kemerli bir açıklıkla sağlanır. Çan kulesinin bu bölümü kare tabanlıdır. Altı sütun üzeri yuvarlak kemerlerle birbirine bağlanmış biçimde yer alır. Çan kulesinin üste huni şeklinde olup, çinko ile kaplıdır. Yöredeki sağlam olarak günümüze gelebilen nadir çan kulelerinden olması nedeniyle önemlidir.
Torul Cebeli Köyü Balanat Cami: Bahçe içerisinde yer alan cami dikdörtgen planlıdır. Çatısı sac kaplıdır. Bahçesini çevreleyen taş duvarın güneyinde eski çeşme mevcuttur. Üst örtüyü dört adet sütun taşımaktadır. Orijinalinde kilise olan yapı halen cami olarak kullanılmakta olup, üç neftlidir. Orta nef yan netlerden geniş tutulmuştur. Doğuda yer alan üç nef camiye çevrilirken kaldırılmıştır. Güney duvara mihrap nişi ve iki pencere eklenmiştir.
Torul Cebeli Köyü Şişe Mahallesi Cami: Orijinalinde kilise olarak yapılan yapı, Camiye çevrilirken bazı pencereleri kapatılmış, yeni pencereler açılmış ve doğusunda yer alan apsis bölümüne tek katlı taşınmaz eklenmiştir. Taşınmazın orijinal girişi batıdan olup düzgün yonu taştır. Haç şeklindeki giriş kapı sövesi yanlarda duvara gömülü başlıklı sütunlarla süslenmiştir. Girişin önüne sac ile kaplı bir sundurma eklenmiştir. İç mekân dört sütunla üç nefe ayrılmıştır. Orta nef diğer neflerden daha büyük tutulmuştur. Sütunları destekleyen ahşap gergileri sağlamdır. Camiye çevrildikten sonra kuzeyine ahşap kadınlar mahveli, güney duvarın ortasına mihrap nişi eklenmiştir. İçi badanalıdır. İçte güneydoğu köşesine betonarme bir kürsü, güneybatısına da ahşap bir minber eklenmiştir. Ayrıca doğuda çapı yaklaşık 15 cm’lik bir yuvarlak ağızlı içerisi su dolu bir kuyu vardır. Doğuda yer alan apsisler yıkılarak düz duvar şeklinde örülmüştür.
Torul Gümüştuğ Köyü Yayıkçılar Mahallesi Kilise Cami: Kilisenin bulunduğu alan geniş çevre duvarlarıyla çevrilidir. Çevrili alan içerisinde kilise, konut, çeşme, wc, bahçe giriş kapısı mevcuttur. Giriş kapısı düzgün yontma taştan yapılmış olup orijinal yapısını halen korumaktadır. Kilisenin doğusunda yer alan 3 apsis yıkılarak düz duvar örülmüş ve üzerine iki adet pencere yapılmıştır. Kilisenin güneyine tek katlı üzeri tonozla örtülü küçük bir mekân vardır. Kiliseye giriş bu mekândan olup haç şeklindeki kapıdan sağlanmaktadır. Kapı sövelerinde yer alan kalem işi süslemelerin bir bölümü günümüze kadar gelebilmiştir. İç mekânı dört sütun, iki paye ile üç nefe ayrılmıştır. Orta mekânın üzeri fenerle örtülü iken sonradan içi doldurulmuştur. Diğer bölümlerin üstü tonoz örtülüdür. Çatısı bileği taşı ile kaplıdır. Kilise, Camiye çevrilmiş olup iç mekân ve dışta bir takım değişiklikler yapılmıştır.
Torul Güvemli Köyü Başhaviyana Kilise Cami: Yerleşim alanının içerisindedir. Kuzeyi ve batısı eğimli arazi yapısına sahip olup güneyinden yol geçmektedir. Doğusunda ise tek katlı imam evi yer almaktadır. Giriş batı cephedendir. Yuvarlak kemerli ve üçgen alınlıklı bir açıklıktan iç mekâna giriş sağlanır. Bu açıklık yanlarda yarı duvara gömülü başlıklı payelerle sınırlandırılmıştır. İç mekân dikdörtgen planlı ve tonoz örtülüdür. Duvarlarda yarı duvara gömülü payeler ve kemerler yer alır. Üst örtüyü içte kemerler destekler. Minber ve mihrap sadedir. Kilise olarak yapılan yapı 1990 yılındaki depremde yıkılınca onarılarak cami işlevi verilmiştir.
Torul Güzeloluk Köyü Cami: Cami kare planlı, tek kubbeli, taş işçilikli ve sıvalıdır. Harim ve son cemaat yerinden oluşmaktadır. Kuzeyinde son cemaat yeri, kuzeybatı köşesinde tek şerefeli sade bir minaresi vardır. Minarenin ön kısmında 1315 tarihli mermer bir başlığa sahip mezar yer alır. Son cemaat yerinin kuzey cephesinde başlıklı ve altlıklı 4 sütun üzerinde yükselen 3 yuvarlak kemer yer almaktadır. Ortadaki büyük yanlardakiler daha küçük olan bu kemerler ve son cemaat yerinin yan duvarları kapatılmıştır. Son cemaat yerinin üzeri betonarme 2 kubbe ile örtülüdür. Harime giriş son cemaat yerine açılan çift kanatlı ve sade ahşap kapıdan sağlanmaktadır. Yağlı boya ile rengârenk boyalı kapı sövesi en dışta yarı duvara gömülü yuvarlak kemerle sonlandırılmıştır. Alınlık kısmında 8 satırlık talik yazı ile yazılı kitabesi, altında kilit taşı yer alır. Daha altta silmeli ve dentilli bir bordür, bu bordürün alt bölümünde iki yanda yarı duvara gömülü yekpare taştan yapılmış, altlıklı ve başlıklı sütünceler yer alır. Hareket edebilen bu sütunceler “denge sütunları” olarak adlandırılmıştır. Bu özelliği ile üniktir. Alınlıktaki kitabede Hekim Hasan Ziver Efendi tarafından yaptırıldığı, İsa adında bir şair tarafından kaleme alındığı yazılmıştır. 1299 tarihlidir. Harim kısmı kare planlıdır. Orta mekânın üzeri kubbe ile örtülüdür. Kubbeyi köşelerde eksedralar destekler. Eksedraların ortalarında yer alan akustik amaçlı delikler dikkat çekmektedir. Eksedralar birbirlerine yanlarda yarı duvara gömülü payeler ve yine yarı duvara gömülü kemerlerle bağlanmıştır. Duvarları sıvalı ve boyalıdır. İç mekânın aydınlatılması doğu ve batı duvarları üzerinde yer alan birer adet dikdörtgen formlu pencereler ile güney cephedeki mihrap nişinin 2 yanında yer alan daha küçük boyutlardaki 2 pencereden sağlanır. Güney cephenin ortasında yer alan mihrap taş işçilikli olup giriş kapısındaki söve süslemelerini andırır. Yanlarda yarı duvara gömülü sütunceler ve sütunceleri üstte sınırlayan yivli, dentil dizisi yer alır. Giriş kapısı gibi yağlı boya ile boyanmıştır. Kubbe göbeğinde ve kasnağında kıvrık dallı, çiçek motifli, kalem işi süslemeler yer alır. Bu süslemeler özenli yapılmış olup orijinaldir. Güney duvarın sol köşesinde köşk şeklinde yapılan vaaz kürsüsü orijinal olup sadedir. Minber yenilenmiştir. Ahşap ve sadedir. Taban döşemesi ahşaptır. Cami çeşitli onarımlar görmüş olup genel olarak sağlamdır. Yörede; günümüze gelebilen nadir Osmanlı Camilerindendir.
Torul Güzeloluk Köyü Otalık Mahallesi Cami: Güzeloluk Köyü, Otalık Mahallesi’nde yer alan cami, yolun alt seviyesinde ve eğimli arazi üzerinde yer almaktadır. Mahalle yerleşim alanı içerisindedir. Camiye giriş kuzey cephede yer alan tek katlı eklenti bir yapıdan sağlanmaktadır. Harime giriş kuzey cephede yer alan düzgün yonu taş işçilikli, yuvarlak kemerli bir açıklıktan sağlanmaktadır. Harimin üstü iç kısımda kubbe dıştan kırma çatılıdır. Kırma çatısı sac kaplıdır. Saçak altı düzgün yonu taştır. Kubbeye geçişler tromplarla sağlanmıştır. Duvar kalınlıkları yaklaşık olarak 1,50 m’dir ve yapının iç mekân aydınlatması, güneyde mihrap nişinin her iki yanında 1’er adet, batı ve kuzey cephelerinde 1’er adet, güneyde 2 adet dikdörtgen formlu, yuvarlak kemerli pencerelerle sağlanır. Doğu cephesi sağırdır. Sade olarak yapılan caminin mihrap ve minberi sonradan yenilenmiştir. Son cemaat yeri ve mahfl ve yoktur. Genel hatlarıyla Güzeloluk Merkez Camisi’ne benzer. Yörede günümüze kadar gelebilen Osmanlı camilerinin sade örneklerindendir.
Torul Kocadal Köyü Yukarı Genek Mahallesi Cami: Köy yerleşiminin bitiminde, köyü ikiye bölen derenin güneyinde, eğimli arazi üzerinde yer alır. Camiye ulaşım ahşap köprüyle sağlanır. Doğu cephesinde yer alan duvar kalıntılarından, kilise olarak inşa edilen yapının sonradan camiye dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Kalın duvar örgülerinde taş araları sıvalıdır. Kapı, pencere söveleri, cephe bitimleri düzgün yonu taştır. Kuzey cephede yer alan giriş kapısına beş basamaklı merdivenle ulaşılır. Dikdörtgen formlu kapı sövesi üçgen alınlıklı ve portal şeklinde cepheden dışa taşıntılı yapılmıştır. Basık kemerli kapı açıklığının üst kısmında sivri kemer ve daha üstte dikdörtgen formda olan kapı sövesi yanlarda ve üstte silmeli bir kuşağa sahiptir. Kapı tek kanatlı ve ahşaptır. Yapının tüm cephelerde birer adet pencere açıklığı bulunmaktadır.
Torul Uğurtaş Köyü Cami: Yüksek bahçe duvarlarıyla çevrili avludan girişi olan camii kareye yakın dikdörtgen planlıdır. Batı cephede birinci katta üç tane, ikinci katta iki tane dikdörtgen formlu, basık kemerli, taş söveli pencereler yer alır. Güney cephede ortada kalem işi ile süslü, taş söveli bir mihrap nişi, iki yanında birer adet pencere açıklığı, ikinci katında ise ortada bir adet yuvarlak pencere yanlarında birer adet dikdörtgen formlu pencere yer alır. Üst kattaki pencereler daha küçüktür. Doğu cephe sağırdır. Kuzey cephede ikisi duvara gömülü olmak üzere dört ahşap paye ile desteklenen ahşap korkuluklu kadınlar mahveli yer alır. Korkuluğun orta bölümü çokgen şeklinde dışa çıkıntı yapılmıştır ve geometrik desenlerle süslüdür. Kuzey cephenin ortasından minareye çıkış vardır. Camiye giriş batı cepheden çift kanatlı ahşap bir kapıyla sağlanmaktadır. Üç bölmeye ayrılan kapı sade olup rüzgârgülü ve yelpaze motifli süslemelerle bezenmiştir. Mihrap nişi sadedir. Tavan döşemesi ahşap olup çıtalarla birbirine tutturulmuştur. Tavanın yan bordüründe baklava dilimleri motif vardır. Kadınlar mahvelinin altı ahşap korkuluklarla çevrilip son cemaat yeri olarak kullanılmaktadır. Caminin solunda camiye bitişik ve aynı mimari özelliklerde tek katlı Kuran Kursu yer almaktadır. Cami özellikleri bakımından bölgede üniktir.
Torul Yıldız Köyü Adisa Mahallesi Kilise Cami: Yapı, dikdörtgen planlıdır. Kilisenin doğusunda yer alan üç apsisi camiye çevrilirken duvar olarak örülmüştür. İç mekânda dört sütun, beşik tonozlu üst örtüyü taşımaktadır. Kuzey, güney ve batı duvarlarda duvara yarı gömülü payeler birbirlerine, yine yarı duvara gömülü yuvarlak kemerlerle ortadaki sütunlara bağlanmıştır. Güney duvarın ortasına betonarme bir mihrap nişi eklenmiş yanları çiniyle kaplanmıştır. Ayrıca batı cephede yer alan kapı niş şeklinde kapatılmış, kuzey cephenin ortasına bir giriş yerleştirilmiştir. Üst örtüsü sağlamdır. Dıştan saçla kaplıdır. Sütunlara destek veren ahşap hatıllar kesilmiştir. Üç nefli olup orta nef yan neflerden daha geniş tutulmuştur.
Torul Yücebelen Köyü (Büyük Yücebelen) Mahallesi Cami: Yapı, Torul İlçesi Yücebelen (Silve) Köyü, Büyük Yücebelen Mahallesi’ndedir. Yerleşim ilçe merkezine 16 km, il merkezine 35 km mesafededir. Caminin ahşap dekorasyon işlerinde çalışan Küçük Yücebelen Mahallesi sakinlerinden 98 yaşındaki Osman Karabulut’tan alınan bilgiye göre; Büyük Yücebelen Mahallesi Camisinin ahşap dekorasyon işi Trabzon ili Şalpazarı ilçesinden Hasan Usta tarafından yapılmıştır. Dikdörtgen planlı caminin giriş kapısı ve mihrabı yontma taştan yapılmıştır. Yerleşimin Orman alanı içerisinde olması yöre insanını ağaç işlemeciliğine yönlendirmiştir. Bölgede bol miktarda bulunan sarıçam ağaçlarının caminin ahşap tavan dekorasyonunda bolca işlendiği görülmektedir. Türk ahşap işlemeciliğinden örnekler sunan bu caminin tavanındaki ahşap işlemelerindeki dekorları, baklava dilimlerini andıran şekilleri, düz ve yuvarlak bordürleri, çeşitli renk ve tarzdaki desenleri ve motif örneklerini görmek mümkündür.
Torul Yücebelen Köyü (Küçük Yücebelen) Cami: Caminin iç mekânına giriş kuzey cephesinin ortasında yer alan düzgün yonu taş işçilikli, basık kemerli bir açıklıktan sağlanmaktadır. Yağlı boya ile boyalı bu kapı sövesinin alınlık kısmında 2 satırlık Osmanlıca kitabesi ile hicri ve miladı tarih yazılıdır. Kapısı çift kantlı ve ahşaptır. Giriş kapısının 2 yanı seki şeklinde yükseltilerek sanki dışarıda da bir son cemaat ahşap direkle desteklenmiş, yine Büyük Yücebelen mahallesindeki camide olduğu gibi ahşap çıtalarla bölümlere ayrılmış ve her bölüm yine ahşap çıta çakılı geometrik motiflerle süslenmiştir. Doğu, batı ve güney cephelerinde aynı özellikte ve simetrik iki katlı ikişer adet pencereler yer alır. Küçük dikdörtgen pencereler içten kemerli, dıştan düz alınlıklıdır. Yöre sakinlerinden öğrenildiğine göre camiyi altı usta 45 günde yapmıştır.
Torul Zigana Köyü Koçlar Mahallesi Maarif Cami: Caminin kuzey cephesine sonradan betonarme olarak son cemaat yeri, kuzeybatısına da tek şerefeli minare eklenmiştir. Harime giriş dikdörtgen planlı, düz lentolu, yuvarlak kemerli bir açıklıktan sağlanır. Taş işçilikli kapı sade olup yanlarda silmelerle hareketlendirilmiştir. İç mekânın aydınlatılması, doğu ve batı duvarlarda yer alan 3 adet, güney duvarda mihrap nişinin sağındaki daha küçük 1 pencere, batı cephedeki 1 pencere ve kuzeydeki harim girişinin 2 yanında yer alan 1’er adet pencere ile sağlanır. Harimin orta mekânının üzeri kubbe, yan kısımlar tonoz örtülüdür. Kubbeyi dört adet başlıklı sütun taşımaktadır. Sütunlar birbirlerine ve yan duvarlara kemerlerle bağlanmıştır. Ayrıca beden duvarlarında yarı duvar gömülü kemerler vardır. Güney duvarın ortasında yer alan taş işçilikli mihrap nişi sadedir ve üst kısmında kilit taşı vardır. Minber, mahfel ve kürsü ahşap olup sonradan yapılmıştır. İçten sıvalı ve boyalıdır.
KİLİSELER
Merkez Olucak (İmera) Manastır Kilisesi: Merkez İlçe Olucak (İmera) Köyü sınırları içerisinde olup il merkezine yaklaşık 36 km mesafededir. Kaynaklardan yapının 1740 yılında yapıldığı, etrafının yüksek duvarlarla çevrili olduğu, ikamet mekânlarının 1827 yılında yapıldığı yazılıdır. Üzerindeki kitabeden manastırın 1859 tarihinde başrahibe Roxane tarafından yenilendiği anlaşılmaktadır. Yapı, kesme taş + moloz taş malzemeli ve yığma olarak inşa edilmiştir. Doğu cephesinde yer alan dışa taşıntılı yapılan üç apsisi ana yapıdan daha dar ve alçak tutulmuştur. Beşik çatısı kademeli yapılmış olup naosun orta kısmı çokgen, yüksek kasnaklı kubbe ile örtülmüştür. Çatı örtüsü toprak ve taştır. Duvarlar yonu taş, cephe bitimleri, saçak kısmı, kapı ve pencere söveleri ile iç mekândaki kemerler düzgün yonu taştır. İç mekânın aydınlatılması, apsislerin ekseninde yer alan birer adet mazgal pencere, apsislerin üst kısmındaki duvar üzerinde yer alan bir adet ve güney duvardaki iki adet dikdörtgen pencere ile sekizgen kasnağın her bir yüzeyinde yer alan uzun mazgal pencereden sağlanır. Kubbe kasnağının köşelerinde yarı duvara gömülü sütunceler birbirlerine yarı duvara gömülü kemerlerle bağlanmıştır. Güney cephede yer alan pencerelerin alınlıkları sivri kemerli olup sağdaki alınlıkta melek motif ile çift başlı kartal motif işlenmiştir. İç mekâna giriş güney cephenin batı ucunda yer alan portal şeklinde yapılmış taş işçilikli kapıdan sağlanır. Giriş kısmındaki yarı duvara gömülü paye ve kemer izlerinden kibarion tarzında ön girişinin olduğu anlaşılmaktadır. Kapı sövesi üç frizle süslenmiştir. En içte yanlardaki vazodan çıkan üzüm salkımları, diğer frizlerde geometrik geçme ve sarmaşık motifleriyle ok ucu motifleri vardır. İç mekân 6 sütunla 3 nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Sütunlar yan duvarlara yarı duvara gömülü payelerle, birbirlerine sivri kemerlerle ve metal gergilerle bağlıdır. Her nef üstte bir tonozla sonlanır. Orta mekânın üzeri fener şeklinde yükseltilmiş kubbe ile örtülüdür. Apsisler üzerinde nişler yer alır. Yapı içerisinde sıva üzerinde seçilebilen fresko resimler büyük ölçüde silinmiş, sadece kalıntıları mevcuttur.
Merkez Akçakale (Hozevrek) Kilisesi: Merkez Akçakale Köyü, Cevizli (Hozevrek) Mahallesi (119 ada, 64 parselde) mahalle girişinde, hemen yolun üzerinde küçük boyutlarda, doğu – batı istikametinde, bazilikal plan şemasında, tek nefli, tek apsisli olarak inşa edilmiştir. Apsis içten ve dıştan yarım daire şeklinde dışa taşkın yapılmıştır. Günümüzde yıkık olan ve toprak altında kalan kilisenin girişi kuzey cephenin batı köşesinde açılmıştır. Kilisenin kuzey duvarında iki, güney duvarında bir pencere açıklığı bulunmaktadır. İç mekân yanlarda duvar payelerine oturan yarım daire kemerlerin desteklediği beşik tonoz örtüye sahiptir. Üst örtüsü semerdam şeklinde olup toprakla kaplıdır. İç mekânın sıvaları tamamen dökülmüştür. Kemerler, taşıyıcılar, pencere söveleri kesme taş, beden duvarları moloz taştır. Vatandaşın kullanımında olduğu görülmüştür.
Merkez Alemdar Köyü “Hutura Hagios Manastır Kilisesi”: Kiliseyi; 14. yy’ın ilk yarısında Trabzon Prensi Aleksios Komnenos yaptırmış, 1509’larda keşiş Ananias, 1624’te Georgios Stratilatis tarafından onarılmıştır. Ayrıca Sultan ll. Abdülhamit döneminde (1876 – 1909) onarıldığını gösteren yazıtı vardır. Köyün girişinde meyilli arazinin düzeltilmesi sonucu elde edilen alan üzerine kurulmuş manastır kilise, şapel ve diğer yapılardan oluşmakta olup zamanımıza oldukça harap şekilde ulaşmıştır. Kilisenin doğu ve güney beden duvarları ile kuzey cephe duvarlarının bir bölümü haricindeki tüm mimari elemanlar yıkılmıştır. Bu yüzden kiliseyi ayrıntılı bir şekilde tanımlayabilmek zordur. Kilise doğu – batı doğrultusunda, dikdörtgen planlı olup, üç apsislidir. Narteksi yıkılmıştır. Beden duvarları dolgu duvar tekniğinde örülmüştür. İçten ve dıştan sarı renkli boyutları birbirine yakın düzgün kesme taş kullanılmıştır. İç bölümler, üst örtünün çökmesiyle oluşan taş yığınları ile dolmuştur. Kuzey ve güney duvarı ekseninde simetrik olarak yerleştirilen yuvarlak kemerli, dikdörtgen formlu, üçer pencere açıklığı bulunmaktadır. Kilisenin doğu cephesi; alanın yapısından dolayı kuzey – güney doğrultusunda uzanan istinat duvarı üzerine oturtulmuştur. Bu cephede apsis ve pastaphorion odaları vardır. Eksenlerinde birer adet mazgal pencere açılmıştır. Batı cephesi yıkıldığından kapısı tanımlanamamıştır. Bir hayli tahrip olan manastırın diğer yapıları ekseriyetle kilisenin batıdaki arazisi üzerine yerleştirilmiş olup ağaçlıklar arasında kalmaktadır. Güneybatıda tamamen toprak seviyesinin altında inşa edilen yuvarlak planlı moloz taştan yapılmış içi sıvalı kuyu olabilecek bir yapı vardır.
Merkez Alemdar (Hutura) Köyü 'Kilisesi: Yapı, İl Merkezine 6 km mesafede Alemdar (Hutura) Köyü Karşıyaka Mahallesi’ndedir. Köyün karşı yamacında yolun altında kurulmuştur. Kilisenin karşı yamacında manastır yer almaktadır. 8,37 x 8,30 m boyutlarında, üç nefli, bazilikal planlı olarak inşa edilmiştir. Doğu cephesinde içten ve dıştan yarım daire olarak düzenlenen apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın olarak yapılmıştır. Eksenlerine birer mazgal pencere açılmıştır. Yapının tek girişi batıdan olup giriş üzerindeki sivri kemerli alınlık içerisindeki kitabe yeri boştur. Giriş çevresi silmelerle hareketlendirilmiştir. Kilisenin iç mekânı kuzey duvarında açılan demir parmaklıklı üç ve apsisteki bir mazgal pencere ile aydınlatılmaya çalışılmıştır. İçerisi tamamen sıvalı olan kiliseden günümüze ulaşılabilen fresko tarzında süslemeye rastlanılmamıştır. İçi örtü malzemesi ile doludur. Kalan izlerden ortada bağımsız taşıyıcıların bulunduğu ve üç nefn üzerinde beşik tonozla kapatılmış olduğu anlaşılmaktadır. Yapının kapı pencere söveleri kemerler ve köşe taşları düzgün kesme taşla, diğer kısımları moloz taşlarla örülmüştür.
Merkez Çamlıköy Köyü “Kilisesi”: Çamlıköy, Meletli Mahallesi ile Zağanlı Mahallesi’nden yoldan geçenlerin görebileceği biçimde vadinin eteğinde eğimli bir arazi üzerinde kurulmuştur. Güneyinden dere akar. Çevresinde yerleşim yoktur. Kilise 10,50 x 6,50 m boyutlarında tek nefli olarak inşa edilmiştir. Yapını tek apsisi dışa taşkın yarım yuvarlak olarak düzenlenmiştir. Apsiste bir mazgal pencere açılmış ve ayrıca nişlere yer verilmiştir. Yapının (0,68 x 1,18 m boyutlarında) küçük ölçülerde tek girişi batıdan olup, üzerinde bir pencere açıklığı bulunmaktadır. Kapı kanadı ahşaptır. Giriş üzerinde boş bir kitabelik bulunmaktadır. Kilisenin iç mekânı, güney duvarlarında iki, apsiste ve batıdaki giriş üzerinde yer verilen bir pencere ile aydınlatılmaya çalışılmıştır. Pencerelerin batı cephe girişindeki haricinde olanlar mazgal şeklindedir. Kilisenin üst örtüsü yanlardan duvar payelerine oturan yuvarlak kemerlerin desteklediği beşik tonoz örtüye sahiptir. Kilisenin kapı, pencere taşıyıcılar kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taş malzemeden yapılmış, beden duvarları ise 0,80 m kalınlığında moloz taştan örülmüştür. Yapıda süsleme yoktur. Uzun zaman depo olarak kullanılan kilise, terk edildikten sonra yapıda tahribat başlamıştır.
Merkez Demirkaynak Köyü “Kilisesi”: İl Merkezine 30 km mesafede Demirkaynak Köyü, Gündoğdu Mahalle yerleşkesinin içerisinde yer alır. Yapı doğu – batı doğrultusunda, dikdörtgen bir alan üzerine, dıştan 9,70 x 7,70 m ölçülerinde, üç nefli, bazilikal planlı, içten üç nefe ayrılmıştır. Tek apsislidir. İç mekânın doğusunda dışa taşıntılı yuvarlak apsisi bulunmaktadır. Yarım kubbe ile örtülüdür. İç mekânın üstü ortada üç sütuna yanlarda duvar payelerine oturan yuvarlak kemerlerle desteklenen beşik tonoz örtüye sahiptir. Sütunlar arasında ahşap gergiler bulunmaktadır. Cephelerden; kuzey cephe sağırdır, güney cephede ise içte geniş, dışa doğru daralan üç mazgal pencereye yer verilmiştir. Kilisenin batısında iki katlı narteks bölümü yer alır. Yanları açık tutulmuştur. Narteks bölümü dört sütuna oturan üç adet yuvarlak kemerle kuşatılan batı cephesine sahiptir. Sütun başlıkları blok kesme taştır ve bir sıra mukarnas dizisine sahiptir. Narteksin iç kısmı çapraz tonoz örtülüdür. Narteksten sonra kilisenin batı cephe ekseninde 1,34 x 0,75 m ölçülerinde demirkanatlı bir kapı ile iç mekâna (naos) girilir. Kapı, pencere söveleri, taşıyıcılar, kemerler, köşeler düzgün kaliteli kesme taştan diğer kısımlar ise moloz taştan örülmüştür. Yapının süslemeleri günümüze ulaşmamıştır. İç mekândaki mevcut sıvalardan kalem işi süslemeye sahip olduğu anlaşılmaktadır. Düzgün taş plakaların örttüğü çatının üstü günümüzde toprak kaplıdır.
Merkez Dörtkonak Köyü “Kilise Kalıntısı-Köseoğlu Mevkii”: Merkez, Dörtkonak Köyü’nün Cevizli (Malaha) Mahallesi sınırları içerisinde köy yerleşkesinin uzağında, doğu – batı doğrultusunda, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli olarak inşa edilmiştir. Kilise beden duvarlarından bir bölümü günümüze ulaşmıştır. Doğu cephesinde dışa taşkın içten ve dıştan yarım daire şeklinde üç apsisi vardır. Ortadaki apsis yan apsislerden daha geniş tutulmuştur. Orta apsiste bir mazgal pencere yer alır. Apsislerin iç kısmında nişlere yer verilmiştir. Kilise batıdan açılmış düzgün kesme taş işçilikli, yuvarlak kemerli silmelerle hareketlendirilmiş bir girişe sahiptir. Kilisenin beden duvarları iymeye yakın moloz taşla örtülmüştür. Kilisenin üst örtüsü, apsisler dâhil iç mekândaki taşıyıcıların tamamı yıkılmıştır ve kırılan sütunlar kilisenin içerisinde ve çevresinde yer almaktadır. Kilisenin iç kısmı ve çevresi hafriyat doludur. Kilisenin üst örtüsünün sütun kalıntılarından ve duvardaki paye izlerinden, ortada serbest sütunlara yanlarda duvar payelerine oturan kemerlerle desteklenen beşik tozlu bir örtüye sahip olduğu anlaşılmaktadır.
Merkez Dumanlı Köyü Binatlı (Pinetendon) Mahallesi “Kilise”: Yapı, Dumanlı Köyü Binatlı Mahallesi’nde yer almaktadır. Üzerinden kitabe bulunmayan yapının bölgede diğer kiliselerle olan üslup benzerliğinden dolayı 19. yüzyıla tarihlendirilmesi mümkündür. Yapı, 8,70 x 12 m boyutlarında ve dikdörtgen bir alan üzerine, üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Biri batı, diğeri güney cephesinde olmak üzere yuvarlak kemerli iki girişi bulunmaktadır. Bunlardan batıda bulunan girişin dıştan kemer kavrasında ve güneydeki girişin üzerinde kabartma olarak bir haç motif yer almaktadır. İç mekân dört sütun iki paye ile üç nefe ayrılmıştır. Her nefin üzeri tonozla örtülüdür. Nefler doğuda ana yapıdan daha alçak tutulan ve yarım daire şeklinde dışa taşıntılı yapılan birer apsisle sonlanmıştır. Apsislerin eksenlerinde birer uzun mazgal pencere yer alır. Kilisede süsleme unsurlarını haç motifleri ve freskolar oluşturur. İçerisindeki sıva üzerinde (büyük ölçüde silinmiş) fresko tekniğinde yapılmış resimlerin izleri görülmektedir. Kilisenin kapı, pencere söveleri, taşıyıcıları, kemerleri ve köşeleri düzgün kaliteli kesme taş malzemeden yapılmıştır. Beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Kilise beşik tonozla kaplıdır.
Merkez Dumanlı Köyü Cınganlı Mahallesi “Kilise”: Yapı, Dumanlı Köyü, Cınganlı Mahallesi’ndedir. Dikdörtgen bir alan üzerine bazilikal bir planda üç nefli olarak yapılmıştır. Kilisenin biri batıda, biri güneyde olmak üzere yuvarlak kemerli iki girişi vardır. Güney girişi kapı sövesini her iki tarafa sütunceler konulmuş ve girişin üzerine bir haç motif işlenmiştir. Kilisenin batıda ve doğuda üçer, güneyde ve kuzeyde ise dörder penceresi bulunmaktadır. Doğu cephesinde apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın olarak yapılmıştır. Kilisenin üst örtüsü ve taşıyıcıları yıkılmıştır. Üst örtüsünün beşik tonozla kapatıldığı düşünülen kilisenin, kapı-pencere söveleri, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taştan beden duvarları ise moloz taştan yapılmıştır.
Merkez Dumanlı Köyü Çakallı (Çakalandon) Mahallesi “Kilise”: Yapı, Dumanlı Köyünün Merkezinde yer almaktadır. 9,85 x 13,30 m boyutlarında ve dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli, bazilikal planlı olarak inşa edilmiştir. Biri batıdan diğeri güneyden olmak üzere yuvarlak kemerli iki girişi bulunmaktadır. Güney girişi üzerine yonca biçiminde haç motif işlenmiştir. Doğu cephesinde apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın, içten ve dıştan yarım yuvarlak olarak düzenlenmiştir. Bu kısım ana yapıdan daha dar ve alçak tutulmuştur. İç mekânın aydınlatılması dikdörtgen formda ve simetrik bir biçimde yan duvarlara ve apsis eksenlerine yerleştirilmiş daha küçük pencerelerle sağlanmıştır. Doğu cephelerdeki pencereler hariç, diğer pencerelerin üst kısımlarında yuvarlak alınlar yer alır. Söveler de haçvari olarak hareketli yapılmıştır. Kilisenin yapım tarihi 1878’dir. Frekso izlerine sık sık rastlanan kilisede kapı – pencere söveleri, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taş malzemeden, diğer beden duvarları ise 0,85 m kalınlığında kaliteli moloz taştan yapılmıştır.
Merkez Dumanlı Köyü İşhanlı (Sihanandon) Mahallesi “Kilise”: Yapı, Dumanlı Köyü, İşhanlı (Sihanandon) Mahallesi’ndedir. Kilise, 10,15 x 12,54 m boyutlarında ve dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli, bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Kilisenin biri batıda diğeri güneyde olmak üzere yuvarlak kemerli iki girişi bulunmaktadır. Güneyde bulunan kapı 1,23 m açıklığa sahip olup, aynı zamanda ana girişi olarak kullanılmış ve dıştan kemer alınlığa bir haç motif ve kanatlı iki grifon işlenmiştir. Doğu cephesinde yer alan apsis 4,72 m genişliğinde ve 3,74 m derinliğinde olup, üç mazgal penceresiyle bir de nişi bulunmaktadır. Apsisin her iki yanında bulunan 2,10 m genişliğinde ve 2 m derinliğinde pastaphorion hücrelerinde ise birer pencere açılmıştır. Üst örtüsü ve taşıyıcıları tamamen yıkılmıştır. Kapı – pencere söveler, kemerler ve köşe taşları düzgün kesme taş, beden duvarları ise 0,85 m kalınlığında moloz taş taştır.
Merkez Dumanlı Köyü Piştov Mahallesi “St. Christoper Kilisesi”: Yapı Dumanlı Köyü Piştov Mahallesi’nde bulunmaktadır. 17 x 13 m boyutlarında ve dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli, bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Biri kuzey diğeri güneyde olmak üzere basık kemerli iki girişi bulunmaktadır. Kuzey girişi kiborion tarzında düzenlenmiş ancak günümüze bu kiborion girişin sadece bir sütunu gelebilmiştir. Girişin hemen üzerinde haç işareti işlenmiştir. Apsis ve pastaporion hücreleri doğu cephesinde yapılmış her birinin ekseninde, basık kemerli büyük pencere, ortadaki apsisin ekseninde yer alan dikdörtgen pencerenin her iki yanına birer küçük mazgal pencere daha yerleştirilmiştir. Yapının kuzey duvarında dört mazgal pencere bulunmaktadır. Kilisenin güney iç yüzünde Hıristiyan ikonografyasına uygun şekilde fresko tekniğinde yapılmış yirmi sekiz aziz figürü betimlenmiştir. Yapının kapı, pencere taşıyıcıları, kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taştan, beden duvarları ise moloz taş + kesme taştan yapılmıştır. Kilisenin kuzeydoğusunda bir çeşme yer almaktadır.
Merkez Dumanlı Köyü Terzili Mahallesi “St. Theodoros Kilisesi”: Yapı Dumanlı Köyü Terzili Mahallesi’nde eğimli arazi üzerine; 9,10 x 11,66 m boyutlarında, üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiş, orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Biri kuzeyde diğeri güneyde olmak üzere 1 m genişliğinde, simetrik olarak yerleştirilmiş yuvarlak kemerli iki girişi bulunmaktadır. Batı duvarının bir kısmı (arazi eğiminden dolayı) toprağa gömülüdür. Apsis ve pastaporion hücreleri yarım daire şeklinde dışa taşkın yapılmıştır. Apsis 4,13 m genişliğinde ve 3,50 m derinliğindedir. Apsis kısmı pastaporion hücrelerine göre daha büyük yapılmıştır. Apsisli kısım ana yapıdan daha dar ve alçak tutulmuştur. Her apsisin ekseninde uzun dikdörtgen pencere, yapının alınlık kısmında da üç adet mazgal pencere yer alır. Kilisenin üst örtüsü tamamen yıkılmış taşıyıcılardan sadece bir sütun kalmıştır. Kapı pencere söveleri, cephe bitimleri saçak altı kesmetaş, diğer kısımlar moloztaş işçiliklidir. Kilisenin kuzeydoğusunda kesmetaştan baldaken tarzda bir martyrium bulunmaktadır.
Merkez Dumanlı Köyü Zurnacılı Mahallesi “Kilise”: Yapı, Dumanlı (Santa) Köyü Zurnacılı Mahallesi’ndedir. 9,20 x 12,55 m boyutlarında ve dikdörtgen bir alan üzerine kurulmuştur. Üç nefli, bazilikal plan şemasında inşa edilmiş olup, biri batıdan biri güneyden olmak üzere iki girişi vardır. Doğu cephesinde apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın olarak yapılmış, içten ve dıştan yarım daire şeklinde düzenlenmiştir. Eksenlerinde yüksek kotta birer mazgal pencere vardır. Apsis 3,95 m genişliğinde ve 3,35 m derinliğindedir. Apsiste üç mazgal pencere ve apsis ortasında bir niş mevcuttur. Apsisin her iki yanında bulunan pastaphorion hücrelerinde birer niş bulunmaktadır. Kilisenin üst örtüsü ve taşıyıcıları yıkılmıştır. Dış mimari itibariyle son derece sade olup, tezyinat girişlerin çevresinde yoğunlaşmıştır. Pencereler yapının üst kotundadır. Kapı – pencere söveler, taşıyıcılar kemerler ve köşe taşları düzgün kesme taştan beden duvarları ise moloz taştan yapılmıştır.
Gözeler Köyü “Kilise”: Yapı doğu-batı doğrultusunda, 10 x 8,50 m ölçülerinde ve dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli, bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Doğu cephesindeki apsis ve pastaforion hücreleri dışa taşkın olup toprakla kaplanmıştır. Güney cephe sağır olup, kuzey cephede üç adet pencere yer almaktadır. Batı cephenin eksenine bir kapı yerleştirilmiştir. Kapı sövesi düzgün kesme taştan silmeli olup figürlü süslemeye sahiptir. Yan yüzeylerde saksıdan çıkan üzüm salkımları ve yapraklardan oluşan asma motifli süsleme yer alırken üstte ise madalyonlar içerisine alınmış, ortadakinde ayakları altında ejder olan iki başlı kartal motif, iki yanda ise aslan figürleri tasvir edilmiştir. Mekânın üstü yanlarda duvar payelerine ortada sütunlara oturan yuvarlak kemerlerle desteklenen doğu-batı doğrultusunda beşik tonozlu örtüye sahiptir. Yapımın çatısı düzgün taş plakalarla kaplı olup üstü toprak kaplıdır. Yapının kapı-pencere söveleri, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşları düzgün kesme taş beden duvarları moloz taştır.
İkisu Köyü Hıdırilyas Mevkii “Kilise”: Kitabesi bulunmayan yapının, kesin olarak hangi tarihte inşa edildikleri belli değildir. Yan yana inşa edilen kiliselerden her ikisi doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen plana sahiptir. Cephe duvarları kısmen ayakta olup, diğer tüm kısımları yıkılmıştır. Moloz taşla inşa edilmiştir. İçi örtü malzemesi molozu ile dolmuştur. Üst örtüsü tamamen yıkık olduğundan, üst örtüye yönelik bilgi verilememiştir. Her iki kilisede ortadan bir duvarla birbirinden ayrılmıştır. Kuzeydeki kilise, tek apsisli, apsis ekseninde, kuzey ve güney duvarlarında karşılıklı nişler bulunur. Güneydeki kilisede ise küçük apsisli olup girişi güneydendir. Kuzeydeki kiliseye de güneydeki kilisenin iç mekândan girilmektedir.
İkisu Köyü “Kaya Kilise”: Yapı, doğal kaya boşluklarının değerlendirilmesi ile şekillenmiş, Hristiyan dönemine ait bir ibadet alanıdır. Kaya kilise içerisinde duvar örgüsü, kapı, pencere, tonoz ya da taşıyıcı yoktur. Batıdan girişi olan kademeli ve düzensiz olarak üç kat halinde yukarıya doğru yükselen kayalık bir alan içerisine şekillenmiştir. Girişi, zeminden 2,80 metre yükseklikteki doğal bir açıklığın ovalleştirilmesi ile oluşturulmuştur. Kaya kilisesinin içerisinin 19. yüzyıla ait freskolarla kaplı olduğu, kalan sınırlı alandaki fresko izlerinden anlaşılmaktadır. Yer yer aziz, melek ve haç izlerine rastlanan freskolar büyük ölçüde tahrip olmuştur.
Kale Köyü “Kilise Kalıntısı”: Kilise kalıntısı merkez Kale Köyü sınırları içerisinde Süme Köyü’ne giden yolun kenarında zemini kayalık bir tepede yer alır. Çevreye hâkim bir konumdadır. Güneyinde kültür varlığı olarak tescilli keçi kalesi yer almaktadır. Kiliseden günümüze kireç harçlı moloz taş duvar kalıntısı ulaşmıştır. Muhtemelen apsis duvarı olan kalıntı da önemli ölçüde tahribata uğramıştır. Çevresi çayırlık ve boş arazi olup civarında yapılaşma yoktur.
Kocapınar Köyü Sidas Deresi Mevkii “Kilise Kalıntısı-1”: Mesken mahalde uzak, oldukça meyilli yüksek bir tepe üzerine inşa edilmiştir. Araç yolu yoktur. Dik ve patika yoldan yaklaşık 20 dakikalık bir yürümeden sonra kiliseye ulaşılır. Uzun yıllar boş kaldığından önemli ölçüde tahribata uğramıştır. Tek apsisli beden duvarları kısmen ayakta, batı cephesinde düz atkı taşlı ve üzeri kemerle kuşatılan dikdörtgen formlu kapısı bulunmaktadır. Güney cephede iki, batı cephede ise bir pencereye yer verilmiştir. İç mekânın doğusunda yuvarlak apsisi bulunmaktadır. Yarım kubbe ile örtülüdür. Apsisinin her iki yanında birbirine simetrik birer niş yerleştirilmiştir. Günümüzde terk edilmiş yapı harap durumdadır.
Kocapınar Köyü Sidas Deresi Mevkii “Kilise Kalıntısı-2”: Kilise Kocapınar Köyü’nün güneyinde, köye hâkim konumundaki düz bir yamaç üzerinde yer alır. Doğu-batı yönde uzanmakta olan şapel moloz taş malzemeden yapılmıştır. İçten 5 x 10 metre ölçülerindedir. Girişi güney yöndedir. Girişin önünde 4 sütun üzerine oturan baldaken tarzında ön girişe sahiptir. Bu sütunlarından üst örtüsü tamamen yıkılmıştır. Şapelin girişi 70 x 145 cm ölçülerinde olup, kapısı ahşaptır. Basık kereli kapının hemen üzerinde kaş kemerli bir korniş bulunmaktadır. İç mekân; apsis bölümünde ve batı yönde ise iki adet olmak üzere toplam 4 adet pencere açıklığı ile aydınlatılmaktadır. Pencereler dıştan düz lentoludur. Ana mekânda üst örtü bağımsız ayaklarla olmayıp, duvar pencereleri ile desteklenmektedir. Üst örtü büyük ölçüde sağlamdır. İçten ve dıştan yarım yuvarlak olan apsis içten 5 m çapa sahiptir. Apsisin iç mekânında duvarlarda kullanım amaçlı kör nişler bulunur. Zemin ise kesme taş ile döşenmiştir.
Mescitli Köyü “Kilise”: Köy yerleşimine yaklaşık üç km uzaklıktadır. Dikdörtgen bir plan üzerine tek neftli, tek apsisli, bazilikal plan şemasında yapılmıştır. İçten tonoz, dıştan beşik çatılı örtüsüne sahiptir. Kilise; doğu batı doğrultusunda, dikdörtgen planlıdır. Doğusunda yer alan apsisi yarım daire şeklinde yuvarlak ve dışa taşıntılı yapılmıştır. Ayrıca bu kısım ana yapıdan daha dar ve alçak tutulmuştur. Güney cephesi sağırdır. Batı cephesinde düz atkı taşlı sivri kemerli, söveleri haçvari şekilde yapılmış giriş kapısı bulunmaktadır. Kapının üst kısmında mazgal pencere yer almaktadır. Doğu cephedeki apsis ve alınlıkta birer adet, batı cephede bir adet mazgal pencere yer almaktadır. Kilise; duvar payelerine oturan kemerlerle desteklenen beşik tonoz ile örtülüdür. Kapı, pencere söveleri, taşıyıcılar, kemerler düzgün kaliteli kesme taş malzemeden beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Herhangi bir süslemesi günümüze ulaşmamıştır. Kilisenin üst örtüsü içten tonoz, dıştan beşik çatılı örtüsüne sahiptir.
Mescitli Köyü Kilise Önü Mevkii “Kilise”: Kilise, meskûn mahalden uzak, düz bir arazinin üzerine kurulmuştur. Güneyi uçurumdur. Yapı günümüze sağlam denecek şekilde ulaşmıştır. Sadece üst örtüsü ve zemini tahrip olmuştur. Doğu-batı doğrultusunda, dikdörtgen planlıdır. Yapının doğusunda yer alan apsisi yarım daire şeklinde yuvarlak ve dışa taşıntılı yapılmıştır. Ayrıca bu kısım ana yapıdan daha dar ve alçak tutulmuştur. Güney cephesi sağırdır. Batı cephesinde düz atkı taşlı yuvarlak kemerli giriş kapısı bulunmaktadır. Üst kısmında mazgal penceresi yer almaktadır. Kitabe yeri boştur. Apsiste bir, güney cephede üç mazgal pencere yer almaktadır. Batı cephede taş çıkmalara yer verilmiştir. Duvar payelerine oturan kemerlerle desteklenen beşik tonoz ile örtülüdür. Kapı, pencere söveleri, taşıyıcılar, kemerler düzgün kaliteli kesme taş malzemeden beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Çatıyı örten taş kaplamaların tümü yerlerinden alınmıştır. Herhangi bir süslemesi günümüze ulaşmamıştır.
Mescitli Köyü Muzaras Mevkii “Kilise”: Mescitli Köyünde, eski bir Rum yerleşimi olan Muzaras Mevkii’nde, yöreye hâkim bir tepe üzerine kurulmuştur. Dikdörtgen bir plan üzerine tek neftli bazilikal plan şemasında yapılmıştır. 7,50 x 6,50 m boyutlarında, tek nefli bir kilise olarak inşa edilmiştir. Doğu cephede içten ve dıştan yarım daire şeklinde yapılan tek apsisi vardır. Apsiste bir mazgal pencere, ayrıca apsis içerisinde iki kara formda niş vardır. Batıya açılan tek girişi vardır. Giriş üzerinde sivri kemerli bir alınlık yer almaktadır. Alınlığın içi boştur. Kilisenin iç mekânı güney duvarına açılan iki mazgal pencere ve apsisteki pencere ile sağlanır. Kapı, pencere söveler, taşıyıcılar, kemerler düzgün kaliteli kesme taş malzemeden beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Kilisenin üst örtüsü tamamen yıkılmıştır. Kalan izlerden beşik tonozlu olduğu anlaşılmaktadır.
Olucak (İmera) Köyü “İmera Manastır Kilise”: Merkez İlçe Olucak (İmera) Köyü sınırları içerisinde olup il merkezine yaklaşık 36 km mesafededir. Kaynaklardan yapının 1740 yılında yapıldığı, etrafının yüksek duvarlarla çevrili olduğu, ikamet mekânlarının 1827 yılında yapıldığı yazılıdır. Üzerindeki kitabeden manastırın 1859 tarihinde başrahibe Roxane tarafından yenilendiği anlaşılmaktadır. Yapı, kesme taş + moloz taş malzemeli ve yığma olarak inşa edilmiştir. Doğu cephesinde yer alan dışa taşıntılı yapılan üç apsisi ana yapıdan daha dar ve alçak tutulmuştur. Beşik çatısı kademeli yapılmış olup naosun orta kısmı çokgen, yüksek kasnaklı kubbe ile örtülmüştür. Çatı örtüsü toprak ve taştır. Duvarlar yonu taş, cephe bitimleri, saçak kısmı, kapı ve pencere söveleri ile iç mekândaki kemerler düzgün yonu taştır. İç mekânın aydınlatılması, apsislerin ekseninde yer alan birer adet mazgal pencere, apsislerin üst kısmındaki duvar üzerinde yer alan bir adet ve güney duvardaki iki adet dikdörtgen pencere ile sekizgen kasnağın her bir yüzeyinde yer alan uzun mazgal pencereden sağlanır. Kubbe kasnağının köşelerinde yarı duvara gömülü sütunceler birbirlerine yarı duvara gömülü kemerlerle bağlanmıştır. Güney cephede yer alan pencerelerin alınlıkları sivri kemerli olup sağdaki alınlıkta melek motıf ile çift başlı kartal motif işlenmiştir. İç mekâna giriş güney cephenin batı ucunda yer alan portal şeklinde yapılmış taş işçilikli kapıdan sağlanır. Giriş kısmındaki yarı duvara gömülü paye ve kemer izlerinden kibarion tarzında ön girişinin olduğu anlaşılmaktadır. Kapı sövesi üç frizle süslenmiştir. En içte yanlardaki vazodan çıkan üzüm salkımları, diğer frizlerde geometrik geçme ve sarmaşık motifleriyle ok ucu motifleri vardır. İç mekân 6 sütunla 3 nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Sütunlar yan duvarlara yarı duvara gömülü payelerle, birbirlerine sivri kemerlerle ve metal gergilerle bağlıdır. Her nef üstte bir tonozla sonlanır. Orta mekânın üzeri fener şeklinde yükseltilmiş kubbe ile örtülüdür. Apsisler üzerinde nişler yer alır. Yapı içerisinde sıva üzerinde seçilebilen fresko resimler büyük ölçüde silinmiş, sadece kalıntıları mevcuttur.
Olucak (İmera) Köyü “Kilise-1”: Olucak (İmera) Köyüne girişte araç yolunun üstünde, bahçeler içerinde yer alır. Dıştan 9,10 x 8,65 m ölçülerinde ve doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir alan içerisine yerleştirilmiştir. Üç nefli, bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Doğu cephesindeki apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın olarak içten ve dıştan yuvarlak yapılmıştır. Apsis ve pastaphorion hücrelerinin içlerinde birer niş, eksenlerinde birer pencere bulunmaktadır. Kilisenin üst örtüsünün tamamına yakın kısmı ile güney cephe duvarı kısmen yıkılmıştır. İç mekân, örtü malzemesiyle doludur. Ancak kalan izlerden ortada bağımsız dört taşıyıcının bulunduğu ve neflerin üzerinin beşik tonoz örtüye sahip olduğu anlaşılmaktadır. 0,85 m kalınlığındaki cephe duvarları dolgu duvar tekniğinde moloz taşla örülmüştür. Yapıda kapı, pencere söveleri, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taştan, beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Kilisenin girişi batı cephe ekseninde, düzgün kesme taş işçilikli, kademeli silmelerden oluşan cephesi üstten sivri kemer içerisinde alınmış alınlığı bulunur. Alınlığın içerisinde kökboyası ile yapılmış atlı figürü seçilmektedir. En üstte mazgal pencere yer almaktadır. Yapının içindeki sıva kalıntılarından fresko süslemeye sahip olduğu anlaşılmaktadır.
Olucak (İmera) Köyü “Kilise-2”: Olucak (İmera) Köy merkezinden İmera Manastırına giderken yolun altında eski köy yerleşimi içerisinde bulunmaktadır. Dikdörtgen çerçeve içinde yerleştirilmiş üç nefli dışa taşıntısı olan üç apsislidir. Apsis yüzeylerinde birer mazgal pencere açılmıştır. Üst örtünün tamamına yakın kısmı ile güney cephe duvarı kısmen yıkılmıştır. İç mekân örtü malzemesi ile doludur. Bu yüzden üst örtüye yönelik bilgi verilememiştir. Cephe duvarları dolgu duvar tekniğinde örülmüştür. İçten ve dıştan kaplama olan bu duvarların ortası, harçla tutturulmuş moloz taşlardan oluşan malzeme ile kuvvetlendirilmiştir. Yapı önemli ölçüde tahrip olmuştur.
Olucak (İmera) Köyü Livoba Mevkii “Kilise Kalıntısı”: Araç yolu olmayan kiliseye dereden geçilerek dik patika yolla ulaşılır. Kilise, mahallenin güneyinde yerleşimin olmadığı bahçelik alanda yer alır. Düz lentolu, yuvarlak kemerliği alınlığı vardır. Kiliseden günümüze horosan harçlı moloz taşlı kuzey duvar kalıntısı ve apsis duvarından bir bölüm ulaşmıştır. Diğer kısımların tümü yıkılmıştır. İçi bitki örtüsüyle kaplıdır. Günümüze ulaşan duvar kalıntısında da dikey çatlaklar olup yıkılma tehlikesi göstermektedir.
Olucak (İmera) Köyü Mandırı Mevkii “Kilise Kalıntısı”: Tarla içerisinde yer alır. Yapıdan günümüze kuzey duvarı ve giriş kısmı ulaşmıştır. Kesme taş söveli girişin üzerinde sivri kemerli bir alınlığı vardır. Alınlığın içi boştur. Kalıntılardan yapının kemerleri kapı ve söve taşları kesme taştan duvarlar ise moloz taştan yapılmıştır. Kalıntılardan İmera ve Yağlıdere vadisindeki kiliselerin mimari özelliklerini taşıdığı anlaşılmaktadır.
Olucak (İmera) Köyü “Merkez Kilise”: Yapı, Olucak (İmera) Köyü içerisinde bulunmaktadır. Kilisenin yarıdan itibaren güney kısmı tamamen yıkılmış sadece kuzey duvarı ile günümüze kadar ulaşabilmiştir. Kalan izlerinden anlaşıldığı kadarı ile dikdörtgen planlı yapının nef üzerleri beşik tonozla örtülüdür. Kesme taş işçilikli girişi batıdandır. Diğer bir girişi de güneybatı köşede yer almaktadır. Kuzey nefn güney cephesi duvar payelerine oturan yuvarlak kemerler içerisinde içe doğru daralan, pencerelere yer verilmişken sondaki kapıya dönüştürülmüştür. İçerisi sıvanmıştır. Üst örtüsü teneke kaplıdır. Malzeme ve teknik bakımdan yöredeki kiliselere benzemektedir.
Süleymaniye Mahallesi “Hagios Georgios Metropolitik Kilise”: Yapı Süleymaniye Mahallesi’ndedir. İlk ismi Hağia Tiriada’dır. Oldukça eski bir kilisedir. 1613 ve 1726 yıllarında iki onarım geçirmiştir. Kilise, 18 x 12,60 m ölçülerinde, üç nefli bazilikal şemasında inşa edilmiştir. Kilisenin güney kesiminde 5 metre genişliğinde bir pareklezyon bölümü vardır. Üst örtüsü ve güney duvarı büyük ölçüde yıkıktır. Yapının batı cephesi sağlam olup, bu cephede bir giriş üç de pencere açıklığına yer verilmiştir. Girişin üzerine sivri kemerli bir pencere açılmıştır onun üzerinde de yonca yaprağı şeklinde küçük bir pencere bulunmaktadır. Yapının en sağlam cephesini kuzey duvarı oluşturmaktadır. Bu cephede üç kemer dizisine yer verilmiş, her kemer içinde birer pencere açılmıştır. Orta kemerin üzerinde yonca yaprağı şeklinde küçük bir pencere bulunur. Kilisenin doğu cephesini oluşturan üçlü apsis, içten ve dıştan yarım yuvarlak düzenlenmiş ve içerisi sıvanmıştır. Orta apsis ve yan apsislerde birer pencere vardır. İçi sıvalı olan mekânda kısmen belirlenebilen fresko izleri bulunmaktadır. Yapının kapı, pencere söveleri, köşe taşları ve kemerler düzgün kesme taştan, diğer kısımları moloz taştan örülmüştür.
Süleymaniye Mahallesi “Hagios lonies Manastır Kilisesi”: Kilise, yoldan yaklaşık 100 m yükseklikte, 20,40 x 7,80 m ebatlarında doğu batı istikametinde tek neftli olarak inşa edilmiştir. Kilisenin güney ve batı kısmı duvarlarla çevrilmiş, diğer kısımları kayanın düzleştirilmesiyle oluşmuştur. Üst örtüsü yıkık olan kilisenin kalan izlerden beşik tonozla örtülü olduğu anlaşılmaktadır. Güney duvarında bulunan dört pencere açıklığı ile iç mekân aydınlatılmaya çalışılmıştır. Girişi batıdan açılmış, günümüzde büyük ölçüde yıkılmış durumdadır. Güney duvarında, pencere aralarında ve yarım payeler üzerinde tespit edilen freskolar, konuları bakımından ilgi çekicidir. Filizler (Şerit) halindeki sahnelerden, en alt sıra oldukça bozulmuştur. Sadece başlardaki haleler kalmıştır. İkinci flizde kilisenin ileri gelenleri tasvir edilmiştir. Gülyüz USLU’nun kitabında; elinde yuvarlak ve kubbeli bir yapının maketini tutan Aziz Hermogenes fgürüden, (3. frizin sol tarafında) Genesis (İsa’nın doğumu) kompozisyonundan, (2. yarım paye üzerinde) Aziz Simeon Stylites’in tasvirinden, (2. sathi kemerde) Hz. İsa’nın din adamlarıyla münakaşasından ve Sameryalı kadınla kuyu başındaki sohbetini gösterir sahnelerin yer aldığı fresklerden söz eder.
Merkez Aktutan Köyü “Kilise”: Yapı, Merkez İlçe Aktutan Köyü Bektaş Mahallesi’nde, bahçe içerisindedir. Kilise, doğu batı doğrultusunda, dikdörtgen bir alan üzerine tek nefli ve tek apsislidir. Doğuda yer alan apsisi içten ve dıştan yarım daire şeklindedir. Kilisenin kapı, pencere ve taşıyıcıları düzgün yontma taştan beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Tek girişi batıdan açılmış olup, girişin hemen üzerinde yuvarlak kemerli bir alınlığa yer verilmiştir. Kitabe yeri boştur. İç mekânın kuzey ve güney duvarında bulunan yarı duvara gömülü paye izlerinden yapının duvar payelerine oturan kemerlerle desteklenen beşik tonoz örtüye sahip olduğu anlaşılmaktadır. Üst örtüsü ve güney duvarının tamamına yakın kısmı yıkılmıştır.
Merkez Aktutan Köyü Orta Mahalle Kilisesi: Yapı, Merkez İlçe Aktutan Köyü Orta Mahalle’dedir. Doğu - Batı doğrultusunda, dikdörtgen bir alan üzerine tek nefli, tek apsislidir. Apsis içten ve dıştan yarım daire şeklinde yuvarlak yapılmıştır. Apsiste bir pencere ve nişler yer almaktadır. Cephelerde güneyde iki, batıda bir olmak üzere üç pencere açıklığına yer verilmiştir. Güney cephenin batı ekseninde, düz atkı taşlı ve üzeri kemerle kuşatılan, dikdörtgen formlu kapı yer almaktadır. Moloz taşla inşa edilmiş yapının, kapı pencere söveleri ve taşıyıcı elemanlarıysa düzgün kesme taştan yapılmıştır. İç mekânda, beşik tonoz örtü, kuzey ve güney doğrultusunda duvar payelerine oturan takviye kemerleri ile desteklenmiştir. Zemin tahrip edilmiştir. Yapıdan günümüze; kemer yüzeylerindeki kalem işi süslemeler gelmiştir. Çatıyı örten taş kaplamaların tümü yerlerinden alınmıştır.
Merkez Süleymaniye Mahallesi Hagios Stephanos Kilisesi: Süleymaniye Mahallesi’nde, kısmen düz bir alan üzerinde inşa edildiği ve 19. yüzyılda tamir gördüğü bilinir. Üç nefli bazilika planda inşa edilen yapının dış taraftan yarım yuvarlak şeklinde dışarıya taşkın apsisleri mevcuttur. Ayakta kalan duvarların iç kısmında sıvalı olan alan üzerinde fresko izlerine rastlanır. Evvelce çift meyilli bir çatı ile örtülü olan yapının kuzeybatı duvarları ayakta olup, diğer kısımlarının büyük bir bölümü tahrip olmuş ve üst örtüsü yıkılmıştır. Yapının pencere ve girişlerinde düzgün kesme taş, malzemesi kullanılmış olup, beden duvarları ise moloz taş malzemeden inşa edilmiştir.
Merkez Süleymaniye Mahallesi Hagios Theodoros Kilisesi: Süleymaniye Mahallesi’nde, Camii Sağır Mevkii’nde, yolun üst tarafında eğimli bir arazi üzerinde inşa edilmiştir. 1480’de madenciler tarafından yaptırılmıştır. 1702 yılında kısmen onarım görmüştür. Kilise 11,70 x 8,80 m ölçülerinde, üç neftli bazilikal planda yapılmıştır. Doğu kesimi kayalık bir alana yaslandırılmış, yan nef kayanın düzleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Neftler bir birlerinden apsis önünde payelerle, ortada sütunlarla ayrılmıştır. Günümüze sadece apsis önünde, kesme taştan örülen kuzeydoğudaki paye gelebilmiştir. Kilisenin en sağlam kalabilen kısmı apsisidir. Apsiste duvar içerisine açılmış sağlam nişler vardır. Yan taraftaki nişlerin alt kısmı tek, üst kısımları da iki bölümlü olup, dikdörtgen çerçeve içerisine alınmıştır. Apsis tonozları içerisine akustik amaçlı olarak küpler yerleştirilmiştir. Duvarların büyük bir bölümü tahrip olmuş, üst örtüsü yıkılmıştır. Kilisenin güneydoğu köşesinde kayalık alan içerisine ayazma ya da mezar olabilecek bir mekân bulunmaktadır.
Merkez Süleymaniye Mahallesi Panaghia Kaya Kilisesi: Süleymaniye Camii Sağır Mevkiinde bulunan Kaya Kilisesi, şehrin kuzeyinde kayalık bir alanın içerisine inşa edilmiştir. Üslup özelliği nedeniyle bölgedeki diğer kiliselerle benzerlik gösterdiğinden XIX. yy olarak tarihlendirilmektedir. Kilise, çevresine hâkim bir kayalık üzerinde güney ve batı kesimlerde duvar örülerek yapılmıştır. Kilisenin iç mekânı 10,95 x 8,03 m ölçülerindedir. Yapının kuzey tarafı kayalık bir alanın düzleştirilmesiyle oluşturulduğu için simetrik değildir. Kuzey tarafta 2,40 x 4,50 m ölçülerinde doğal kayalık alan ayazmadır. Kilisenin buraya inşa edilmesinin amaçları arasında buradan kaynak suyu çıkıyor olması da düşünülebilir. Suyun çıktığı kaynak bölümünün önüne bir duvar örülerek küçük bir açıklık bırakılmıştır. Kilise, bu mekânın güney tarafına moloz taş araları horosan haçlı duvar örülerek, tek neftli olarak yapılmıştır. Doğusuna yerleştirilen apsis, yarı yüksekliğe kadar kayaya işlenmiş, yarıdan yukarı kısmı ise taş ve tuğladan oluşan yıllarında yapıldığı kaynaklarda geçmektedir. Günümüzde mevcut olmamasına rağmen güney duvarı üzerinde aziz tasvirlerinin varlığından söz edilmektedir. Yapının üst örtüsünün tamamen yıkılmıştır ve kalan izlerden beşik tonoz örtülü olduğu anlaşılmaktadır.
Merkez Süleymaniye Mahallesi Surp Karabet Kilisesi: Kilise, Süleymaniye Mahallesi’nde bulunmaktadır. 18 x 12,60 m ölçülerinde üç nefli bazilikal planda inşa edilmiştir. Kilisenin güney kesiminde 5 m genişliğinde bir pareklezyon bölümü vardır. Üst örtüsü ve güney duvarı büyük ölçüde yıkıktır. Kilisenin doğu cephesini oluşturan üçlü apsis, içten ve dıştan yarım yuvarlak şeklinde düzenlenmiş, ortadaki apsis daha geniş tutulmuştur ve eksenlerinde birer adet pencere açıklıkları vardır. Apsislerin her iki yanında yer alan pastoforion odaları halen mevcuttur. Kuzey ve güney duvarlarında iki katlı pencereler vardır. Yuvarlak kemerli pencere nişlerinin üst kısımlarında bordür şeklinde palmet bezemeleri günümüze gelebilmiştir.
Merkez Tekke Köyü Işıkdere Mahallesi Kilisesi: Kilise; bir tepenin yamacında dere kenarında kurulmuş olup Bizans dönemi mimari özelliği taşır. Dikdörtgen planlı çatısı haff kubbeli bir yapıdır. Köşeleri ve girişin bulunduğu batı duvarı kesme taştan inşa edilmiştir. Güney duvarına sonradan ilave edilmiş, dikdörtgen planlı düz damlı bir yapı ile doğu duvarına aynı şekilde sonradan ilave edilmiş oval bir eklenti yapı mevcuttur. Giriş, batı yönündeki haç şekilli kapıdan yapılmaktadır. Kilisenin tabanında yer yer çukur alanlar oluşmuştur. İç duvarlarında kemer biçimli derinlikler bulunmaktadır. Tavandan önce ikonalar olduğu, tespit edilen parçalardan anlaşılmaktadır. Günümüzde hemen hepsi kazılmış durumdadır. Kilisenin doğu kenarındaki duvarda odak heykellerin konduğu ve mumların yakıldığı 6 adet ufak taş dolap yer almaktadır.
Merkez Vank Köyü Kilisesi: İl merkezine 6 km mesafede Vank Köyü’ndedir. Eser dikdörtgen bir alan üzerine, üç nefli, bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Batı ve güneye açılan iki girişi vardır. Kilisenin narteks kısmı iki katlı olarak düzenlenmiştir. 2. Kata güney cephede yapının dışındaki merdivenlerle çıkılan bir girişle ulaşılmaktadır. Narteksin ön kısmı yuvarlak kemerle dışa açılmıştır. Kilisenin batı yönündeki ana girişi yuvarlak kemerli olup, dikdörtgen çerçeve içerisine alınmıştır. Giriş çevresinde üzüm salkımlarından oluşan bitkisel bir bezeme dikkat çekicidir. Girişin her iki yanında birer nişe yer verilmiştir. Bu nişler içerisinde fresk tekniğinde bitkisel motifler işlenmiştir. İç mekân dört sütunla üç nefe ayrılmıştır. Orta mekânın üstü kubbelidir. Diğer kısımlar tonozludur. Doğu cephesinde apsis ve pastaporion hücreleri içten yarım daire şeklinde yapılmıştır. Dıştan ortadaki apsis yarım daire şeklinde, yanlardakiler düz duvar şeklinde bitmiştir. Pastaporion hücresinin bitişiğinde iç mekânla bağlantılı apsisli bir oda vardır. İç mekânda fresko tarzında yapılmış yoğun resimlere rastlanmaktadır. Üst örtüsü sağlam olup, tonozlarda tuğla malzeme de kullanılmıştır. Kapı, pencere söveleri, taşıyıcılar kemerler, köşeler ve içten ve dıştan yapılan merdivenler düzgün kaliteli kesme taştan diğer kısımlar ise moloz taştan örülmüştür.
Merkez Yağlıdere Köyü Karaağaç Mahallesi Kayaüstü Kilisesi-1: Çevreye hâkim bir tepe üzerinde yer alır. Dikdörtgen bir alan üzerine tek nefli bazilikal planda inşa edilmiştir. Tek apsislidir. Yapının kapı, pencere, kemerler ve köşe taşlarında düzgün kaliteli kesme taş kullanılmış, beden duvarları ise moloz taşla örülmüştür. Güney cephenin batı köşesinden düz lentolu ahşap kanatlı giriş yer alır. Üstten yuvarlak kemerle sonuçlanan girişin her iki yanında birer sütunceye yer verilmiştir. Girişin üstünde sivri kemer içerisine alınmış kitabe yeri boştur. Kuzey cephesi sağır olan kilisenin, güney cephesinde üç pencere yer alırken, batı cephesinde bir mazgal pencere bulunur. Taşınmaz, içten yanlarda duvara gömülü payelere oturan yuvarlak kemerle desteklenen beşik tonozlu örtüye sahiptir. İç mekândaki sıva izlerinden kalem işi süslemelerin varlığı tespit edilmektedir. İçten girişin üst kısmında kalem işi haç motifnin altında 1894 tarihi yazılıdır.
Yağlıdere Köyü Karaağaç Mahallesi Kilise: Ağaçlar arasında adeta gizlenen kilise, küçük boyutlardadır. Doğu-batı doğrultusunda, bazilikal planlı olup tek neflidir. Doğusunda yer alan tek apsisi içten ve dıştan yarım daire şeklinde yapılmıştır. İç mekânın üstü yanlarda duvar payelerine oturan kemerlerle desteklenen, beşik tonoz örtüye sahiptir. Kilisenin batı cephesinin ekseninde düz atkı taşlı, üzeri yuvarlak kemerlerle kuşatılan dikdörtgen formlu kapısı bulunmaktadır. Kitabe yeri boştur. Yöredeki diğer kiliselerde olduğu gibi moloz taşla inşa edilen yapının kapı, pencere söveleri, cephe bitimleri ve taşıyıcı elemanları düzgün kesme taştır.
Yağlıdere Köyü Kayaüstü Mevkii Kilise: Kilise, vadi içerisinde, eğimli arazi üzerinde, uçurumun kenarında kurulmuştur. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. İç mekân apsis önlerinde yer alan iki paye, dört sütunla üç nefe bölünmüştür. İç mekânın üst örtüsü tonozdur. Doğuya bakan üç apsisi vardır. Yapının kapı pencere, kemerler ve köşe taşlarında düzgün kesme taş kullanılmış, beden duvarları ise moloz taşla örülmüştür. Kilisenin iç mekânına batı cephenin ekseninde yer alan düz lentolu, taş söveli ahşap bir kapıdan sağlanır. Kapı söveleri iki renkli taştan haçvari şekilde yapılmıştır. Lentonun üzerinde yer alan sivri kemerli alınlık kısmı boştur. Kuzey cephesi sağır olan kilisenin, doğu cephesinde üç pencere (apsislerin ekseninde) yer alırken, batı cephesinde bir mazgal pencere yer alır. Taşınmaz içten yanlarda yarı duvara gömülü payelere oturan yuvarlak kemerle desteklenen beşik tonozlu örtüye sahiptir. İç mekândaki taşıyıcılar yıkılmıştır. İç mekândaki sıva kalıntılarından, kalemişi süsleme, aziz fgürlü fresklerin varlığı tespit edilmiştir.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi Alikinos Kilisesi: Kilise, Merkez İlçe Yağlıdere Köyü, Krom Vadisi Düzce (Alikinos) Mahallesindedir. 14,70 x 10,62 m boyutlarında, üç nefli, bazilikal plan şemasındadır. Yığma olarak yapılan yapının üstü beşik çatı şeklindedir. Apsis kısmının üst örtüsü daha alçak tutularak kademelendirilmiştir. Çatı üstü bileği taşıyla örtülüdür. Kapı, pencere, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşları düzgün yontma taştan yapılmıştır. Taş araları horasan harçlıdır. Kilisenin iç mekânına batı cephenin ekseninde bulunan düz lentolu, üzeri yuvarlak kemerli, açıklıktan girilir. Yine aynı cephede yuvarlak kemerli; biri büyük, ikisi küçük pencere bulunur. Güney cephede iki, kuzey cephede bir büyük yuvarlak kemerli pencere, doğu cephesinin üst seviyesinde bir, apsislerin ekseninde birer mazgal pencereye yer verilmiştir. İç mekân dört sütun ve apsis önünde yer alan iki paye ile üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yanlardan daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Her nefn üzeri beşik tonozla örtülüdür. Tonozu, yanlarda yarı duvara gömülü payelerden çıkan takviye kemerleri destekler. Sütunlar birbirlerine ve yan duvarlara yuvarlak kemerlerle bağlanmıştır. Aralarındaki ahşap gergileri kesiktir. Döşemesi sağlam olup bema bölümüne iki basamakla çıkılmaktadır. Sıvalı ve boyalıdır. Doğu cephesindeki apsis ve pastaphorion hücreleri içten yarım daire şeklinde, dıştan çokgen şeklinde, dışa taşkın olarak yapılmıştır. Apsis 3,05 m genişliğinde 2,30 m derinliğinde olup, içten yarım yuvarlak, dıştan 5 köşeli olarak düzenlenmiştir. Apsisin her iki yanında 1,70 m genişliğinde ve 0,95 m derinliğindeki pastahorion hücrelerine birer pencere açılmış ve prothesise üç, diakonikona ise bir niş yerleştirilmiştir. Kilise taşıyıcıları ve üst örtüsünün sağlamlığı ile günümüze ulaşan nadir yapılardandır. Kapı, pencere, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşları düzgün yontma taştan, diğer kısımlar moloz taştan yapılmıştır. Taş aralarına horasan harcıyla derz yapılıştır.
Yağlıdere Köyü Gavalak Kilisesi: Yapı, Krom Vadisi, Alikinos dağının eteğinde, Gavalak Mevkii’nde inşa edilmiştir. Kilisenin giriş üzerindeki yapım kitabesinde 1845 yılında inşa edildiği yazılıdır. Dikdörtgen bir plan üzerine 16,25 x 11,90 m boyutlarında, üç nefli, kubbeli, bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Yapının kapı pencere söveleri, kemerler taşıyıcılar ve cephe bitimleri kesme taş, diğer kısımları kaba yonu taştır. İç mekân, dört sütun, iki paye ile üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksektir. Her nef doğuda içten yarım daire, dıştan çokgen yapılan apsisle sonlanır. Apsisler ana yapıdan daha alçak tutulmuştur. Kilisenin batısında 4 paye ile üç bölüme ayrılmış ve iki katlı olarak düzenlenmiş bir narteks bölümü vardır. Krom Vadisi kiliselerinde sadece bu kilisede narteks vardır. Narteksin ön kısmı ve güney duvarı yuvarlak kemerle dışa açılmıştır. Kilisesin kuzeye açılan bir ve güneye açılan dikdörtgen üç, batısında bir penceresi bulunmaktadır. Ayrıca apsis eksenlerinde birer mazgal pencere yer alır. Kilisenin kuzeybatı köşesinde iç mekânla doğrudan bağlantılı 3,70 x 1,55 m ölçülerinde beşik tonozlo örtülü şapel olabilecek bir mekâna yer verilmiştir. Kilisenin girişinde kıvrıklar ve yaprak motiflerine yer verilmiştir.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi "Kaya Altı Kilise": Kilise, Yağlıdere Köyü Krom Vadisi Mohara Mahallesi’ne giderken yolun üzerinde kayanın yamacındadır. Çevresinde yerleşim izi yoktur. Dikdörtgen alan üzerine; 9,50 x 7,50 m boyutlarında, 3 nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Orta lef yan leflerden daha geniş ve daha yüksektir. Kilisenin güneyden açılan yuvarlak kemerli tek girişi bulunmaktadır. 3,20 m genişliğinde ve 4 m derinliğinde tek apsisi vardır. Doğu cephesinde içten yarım daire şeklinde üç, dıştan tek apsislidir. Apsisde bir mazgal pencere mevcuttur. Apsisin her iki kenarında yanında bulunan pastaphorion hücrelerinde iki pencere olup, sağdakinde bir, soldakinde iki nişli pencere bulunmaktadır. Kilisenin üstü yıkılmış, taşıyıcılar kırılmıştır. Eserde kapı, pencere, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşları yontma taştan diğer tarafları ise moloz taştan örülmüştür.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi Kopmuş Mahallesi "Kilise": Kilise, Merkez Yağlıdere Köyü, Krom Vadisi Kopmuş Mahallesi’ndedir. Dikdörtgen bir alan üzerine 9,75x11,50 m boyutlarında, üç nefli, bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Kilisenin batıdan açılan yuvarlak kemerli tek girişi bulunmaktadır. Doğu cephesinde apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın içten ve dıştan yarım yuvarlak planlı olarak düzenlenmiştir. Apsis 3,20 m genişliğinde ve 4 m derinliğinde olup, orta kesiminde bir mazgal pencere açılmıştır. Pastaphorion hücrelerinde pencere ve nişler bulunmaktadır. Kilisenin üstü yıkılmış taşıyıcılar kırılmış apsis önündeki payeler sağlam kalmıştır. Herhangi süslemesi olmayan kilisenin kapı, pencere, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşları düzgün yontma taştan diğer mekânlar ise 0,80 m kalınlığında moloz taştan örülmüştür.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi "Livana Kilisesi": Kilise, Merkez Yağlıdere Köyü Krom Vadisi’nde, eğimli bir arazi üzerinde Livana olarak adlandırılan mevkidedir. Dikdörtgen bir alan üzerine; 7,50 x 11,50 m boyutlarında, üç nefli, bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Kilisenin üst örtüsü yıkılmış, taşıyıcıları kırılmış, yıkılan üst örtüye ait mimari parçalar ise kilisenin içerisine dökülmüştür. Kilisede kapı, pencere taşıyıcıları kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taştan beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Doğu cephesinde apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın olarak yapılmış içten ve dıştan yarım yuvarlak olarak düzenlenmiştir. Apsis 3,20 m genişliğinde ve 1,50 m derinliğinde olup kısmen yıkılmıştır. Apsiste ve apsisin her iki yanında bulunan pastaphorion hücrelerinde birer mazgal pencere açılmıştır. Apsis önündeki payeler sağlamdır. Kilisenin batıdan açılan yuvarlak kemerli tek girişi bulunmaktadır. Ayrıca girişin her iki yanında ince sütunceler ve üzerine yuvarlak kemerli bir alınlık yerleştirilmiştir. Alınlık üzerindeki kitabe kısmı boştur. Kilisenin içerisi tamamen sıvanmış olup fresko tekniğinde yapılmış duvar resimlerine rastlanmaktadır. Özellikle bu resimler kilisenin kuzey köşesinde yoğunluktadır.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi "Lorya Kilisesi": Merkez, Yağlıdere Köyü, Krom Vadisi’nde bulunan kilise, bir dağın yamacında eğimli bir arazi üzerine kurulmuştur. Bölgede bulunan diğer kiliselerle gösterdiği mimari benzerlikler açısından 19.yüzyıl olarak tarihlendirilmektedir. Kilise dikdörtgen bir alan üzerine, 11 x 9,50 m boyutlarında, üç neftli, bazilikal plan şemasında yapılmıştır. Kilisenin batısından açılan yuvarlak kemerli tek girişi bulunmaktadır. Doğu cephesinde apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın olarak yapılmış, içten ve dıştan yarım yuvarlak olarak düzenlenmiştir. Bu kısım ana yapıdan daha alçak ve dar tutulmuş olup eksenlerinde birer mazgal pencere vardır. Ayrıca aynı cephenin üçgen alınlık kısmında da bir aydınlatma açıklığı vardır. Kilisenin üst örtüsü, taşıyıcıları yıkılmış ve duvarları tahrip olmuştur. Yapıda süsleme bulunmamaktadır.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi "Mancandanos Kilisesi": Kilise, Yağlıdere Köyü, Krom Vadisi’nde eğimli bir arazinin düz kesimine kurulmuştur. Doğu-batı doğrultusunda 12,05 x 8,58 m ölçülerinde, dikdörtgen bir alan üzerine, üç nefli, bazilikal plan şemasında yapılmıştır. Kilisenin beden duvarları 0,80 m kalınlığa sahip olup sıralı moloz taşla yığma tekniğinde örülmüştür. Kapı, pencere, taşıyıcılar ve cephe bitimleri düzgün kesme taştır. Kilisenin girişi batı cephe ekseninde açılan üzerinde haç motif işlenmiş yuvarlak kemerlidir. Düz lentolu dikdörtgen girişin lento ve sövelerine haç şekli verilmiştir. Girişin üzerindeki sivri kemerli alınlık boştur. Giriş üstten iç içe iki yuvarlak kemerle sınırlandırılmış hareketli bir cepheye sahiptir. Giriş çevresinde zincirek bordürler, haç motifleri, rozetler ve selvi ağaçlı süslemeleri vardır. Doğu cephesinde apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın olarak yapılmış, içten ve dıştan yarım yuvarlak olarak düzenlenmiştir. 2,89 m genişliğinde ve 2,20 m derinliğindeki apsiste bir mazgal penceresi açılmış, apsisin her iki yanında bulunan pastaphorion hücrelerinde birer pencere açılmıştır. Kilisenin üst örtüsü ve taşıyıcıları yıkılmış naos mekânın ortasındaki dört sütun yarı yüksekliğe kadar günümüze ulaşmıştır. Yapının kuzey duvarında bir, güney duvarın üst kesiminde üç ve batı girişi üzerinde bir olmak üzere toplam beş pencere açıklığıyla iç mekân aydınlatılmıştır.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi "Mohra Kilisesi": Kilise, Merkez Yağlıdere Köyü, Krom Vadisi, Mohara Mahallesi içinde yer almaktadır. Dikdörtgen bir alan üzerine, 14,22 x 10,48 m ölçülerinde, üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Kilisenin biri batıdan diğeri güneyden açılan yuvarlak kemerli iki girişinden başka birde pastaphorion hücrelerinden güneydekine bir giriş daha açılmıştır. Bu uygulama bölgedeki diğer kiliselerde görülmemektedir. Güney ve batı girişi önünde kiborion tarzında bir uygulamanın olduğu kalan izlerden anlaşılmaktadır. Güney yönüne bakan biri kapı üzerine rastlayan kısımda dört, kuzey yönünde ise iki adet büyük dikdörtgen pencere bulunmaktadır. Yıkılan sütunlarla ve boş kalan kitabe yeri günümüzde mevcuttur. Doğu cephesinde apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın olarak yapılmış, içten ve dıştan yarım yuvarlak olarak düzenlenmiştir ve ana yapıdan daha alçak tutulmuştur. Her apsise birer mazgal pencere açılmıştır. Kilisenin üst örtüsü apsislere kadar yıkıktır. Kilisenin içerisinde fresko süslemeler bulunmaktadır. Eserin kapı, pencere söveleri, taşıyıcıları, kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taştan, beden duvarları moloz taştan örülmüştür. Üst örtüsü yıkıktır.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi "Nanak Kilisesi": Kilise, Yağlıdere Köyü, Krom vadisi, Evlice (Nanak) Mahallesi’ndedir. 11 x 9,50 m boyutlarında, dikdörtgen bir alan üzerine, bazilikal plan şemasında, üç nefli inşa edilmiştir. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Apsis 3 m genişliğinde ve 1,40 m derinliğinde olup kısmen yıkılmış durumdadır. Apsiste ve pastaporion hücrelerinin ekseninde birer mazgal pencere açılmıştır. Kilisenin güney cephesinin ekseninde açılan düz lentolu, sivri kemer alınlıklı giriş kapısı, üstte yuvarlak kemerle, yanlarda sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Kilisenin üst örtüsü, taşıyıcıları ve güney duvarı tamamen yıkılmıştır. Kapı, pencere, taşıyıcılar ve köşe taşları düzgün yontma taştan diğer kısımları ise volkanik kayaçlı moloz taştan yapılmıştır. İç mekânda yarı duvara gömülü payeler halen mevcuttur. Harabe durumdadır.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi "Orta Yayla Kilise": Gavalak Kilisesine yaklaşık 700 m uzakta, Şamanlı Yaylasında, meskûn mahaldan uzak, vadiye hâkim tepede, kayalık üzerine inşa edilmiştir. Dikdörtgen bir alan üzerine, bazilikal plan şemasında üç nefli, 9,25 x 7,55 m ölçülerindedir. İç mekân iki paye, dört sütunla üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Kilisesinin kuzey ve batı cepheleri sağır, güney cephesi ise bir giriş ve iki pencereye yer almaktadır. Kilisenin güneyinde yuvarlak kemerli bir girişi iki büyük pencere yer almaktadır. Dikdörtgen çerçeveli girişin üzerinde sivri kemer bir alanlık ve alınlık içerisindeki kitabelik boş bırakılmıştır. Doğu cephesinde dışa taşkın yapılan apsis ve pastaphorion hücreleri ana yapıdan daha alçak ve dar yapılmış olup içten ve dıştan yarım yuvarlak planlı olarak düzenlenmiştir. Cephe eksenlerinde birer mazgal pencereye yer verilmiştir. Ayrıca iç kısımda nişler bulunur. 2,53 m genişliğinde ve 1,65 m derinliğindeki apsisin üst kısmı kısmen yıkıktır. Kilisenin içi sıvalıdır. Üst örtüyü taşıyan sütun başlıkları prizmatik üçgenlerden oluşan baklava dilimi şeklinde süslenmiştir. Kapı, pencere söveleri, apsisler, cephe bitimleri taşıyıcılar ve kemerler düzgün yontma taştan yapılmıştır, diğer kısımlar moloz taştır.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi "Sarıoğlu Kilisesi": Kilise, Yağlıdere Köyü Krom Vadisi Sarıoğlu Mahallesinde, yöreye hâkim bir tepenin üzerindedir. Dikdörtgen bir alan üzerine, 11,50 x 9,75 m boyutlarında, üç nefli, bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Kilisede kapı, pencere taşıyıcıları kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taştan beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Kilisenin batıdan açılan yuvarlak kemerli tek girişi üzerinde, taş söveli alınlığı boştur. İç mekânda, orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Doğu cephesinde dışa taşkın yapılan apsis ve pastaphorion hücreleri, içten ve dıştan yarım yuvarlak planlı olarak düzenlenmiştir. Apsis, 3,20 m genişliğinde ve 4 m derinliğinde olup orta kesimine bir mazgal pencere açılmıştır. Apsisin her iki yanında 1,76 m genişliğinde ve 0,90 m derinliğindeki pastaphorion hücrelerinde birer pencere açılmıştır. Ahşap gergileri olan kilisesin üst örtüsü ve taşıyıcıların büyük kısmı yıkılmış ancak payeler sağlam kalmıştır. İçten sıvalı ve boyalıdır.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi "Şamanlı Kilise": Merkez Yağlıdere Köyü, Krom Vadisi’nde Şamanlı Mahallesi’nin merkezinde, araç yolunun üst kısmında, yöreye hâkim bir konumda inşa edilmiştir. Doğu batı doğrultusunda kare çerçeve içerisine yerleştirilmiş tek apsisli haç plana sahiptir. Yapının beden duvarları 0,85 m kalınlığında moloz taştan örülmüştür. Cephe köşelerinde, kapı pencere açıklıklarında paye, kemer, geçiş elemanlarında düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır. Orta mekânı oluşturan naos köşelerdeki payeler üzerine oturan yuvarlak kemerlerin taşıdığı pandantif geçişli bir kubbe ile örtülü iken kubbesi günümüzde yıkılmıştır. Haçın kuzey ve güney kollarında birer adet yuvarlak kemerli dikdörtgen formlu içleri taş örgülü pencere açıklığı bulunmaktadır. Kilisenin tek girişi batı cephe ekseninde düz lentolu söveleri düzgün kesme taş malzemeyle yapılmış, kademeli silmelerle hareketlendirilmiş, haç şeklinde bir görüntü kazandırmaya çalışılmıştır. Giriş üzerinde yuvarlak kemer içerisine alınmış boş kitabelik bulunmaktadır. Zemini bozulmuş, çatı taşları yerlerinden alınmış, diğer kiliselerdeki gibi bu kilisede de tahribat kaçınılmaz olmuştur. Yapıdan herhangi bir süsleme günümüze ulaşmamıştır. Krom vadisindeki kiliseler içerisinde haç planlı olan tek örnektir.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi "Zemberek Kilisesi": Kilise, Yağlıdere Köyü Krom Vadisi’ndedir. Dikdörtgen bir alan üzerine; 10,70 x 08,70 m boyutlarında, üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Nefler doğuda ortada bir apsis, yanlarda pastaphorion hücreleriyle sonlanmıştır. Apsis, 3,60 m genişliğe ve 2,10 m derinliğe sahip olup ekseninde bir mazgal pencere açılmıştır. Apsisin her iki yanında 1,35 m genişliğinde ve 0,90 m derinliğinde pastaphorion hücrelerine yer verilmiş ve her ikisine birer pencere açılmıştır. Kuzey ve güneye açılan ikişer penceresi vardır. Üst örtüsü ve taşıyıcıları yıkılan kilisenin girişi batıdan açılmış olup, tezinatın büyük kısmı kesme taşlarla haç şekli kazandırılarak yapılmıştır. Giriş çevresinde bordür içerisine alınmış geometrik, bitkisel ve figüratif olarak üç değişik süslemesi görülmektedir.
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi Ziganetli Mahallesi "Kilise": Meskûn mahal dışında ormanlık alan içerisinde yer alır. Kilise 9 x 7 m boyutlarında dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli olarak inşa edilmiştir. Orta nef yan neflerden daha geniş tutulmuştur. Doğu cebesindeki apsis dışa taşkın dıştan ve içten yarım yuvarlak planlıdır. Naos işten beşik tonoz dıştan beşik çatılı olup, çatı örtüsü bozulmuştur. Kilisenin batı yönde açılan düz lentolu girişin üzerinde sivri kemerli bir alınlık yer almaktadır. Alınlık içerisinde kitabe yeri boştur. Diğer kiliselerin girişlerinden farklı olarak giriş daha büyük ikinci bir yuvarlak kemer içerisine alınmıştır. Giriş üzerinde taş söveli üsten kemeri olan bir pencere yer alır. Bu pencerenin bir benzeri de güney cephesinden açılmıştır. Kilisede kapı, pencere taşıyıcıları, kemer ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taş malzemeden yapılmışlardır. Beden duvarları moloz taştan örülmüştür.
Yağlıdere Köyü Soğuk Pınar Mevkii "Kilise": Kilise bahçe içerisinde yer alır. İçten içe 11,40 x 7,07 m boyutlarında dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli olarak inşa edilmiştir. Girişin kilit taşında kabartma haç motif yer alır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Ayrıca giriş üzerinde sivri bir alınlık ve alınlık içerisine kitabelik yerleştirilmiştir. Ancak kitabelik boş bırakılmıştır. Giriş üzerinde çatı altına rastlayan yerde bir adet mazgal pencere yer alır. Kuzey cephesi sağır olan taşınmazın güney cephesi iki pencereyle değerlendirilmiştir. Doğu cephesindeki üçlü apsis dışa taşkın içten ve dıştan yarım yuvarlak planlı olarak değerlendirilmiştir. Apsislerin orta kısmında birer mazgal pencere açılmıştır. Taşınmazın iç mekânı, üç neflidir. Yanlarda duvara gömülü payelere, apsis önünde iki paye, ortada dört sütuna oturan yuvarlak kemerlerle desteklenen beşik tonozlu örtüye sahiptir. Kilisenin iç mekânında süsleme yoktur. Sıvalarının büyük kısmı dökülmüştür.
Yağlıdere Köyü Viranköy Mevkii "Harabe Kilise-1": Yoldan geçenlerin görebileceği konumda, eğimli bir arazide kurulmuştur. Meskûn mahal dışında yer alır. Yapı çevre duvarlarıyla dışarıdan soyutlanmıştır. Bahçe içerisinde yer alan taşınmaz, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilika plan şemasında inşa edilmiştir. Kilisenin bahçesine batıdan yuvarlak kemerli bir girişle girilir. Kilisenin iç mekânına da batı cepheden girilmektedir. Giriş kısmı yıkılmış önü hafriyat doludur. Önemli ölçüde tahrip olan kilisenin üstü örtülü ve taşıyıcıları tamamen yıkılmıştır. Beden duvarları kısmen ayaktadır. Kalan izlerden doğu cephesindeki üçlü apsis ve dışa taşkın olarak yapılmış içten ve dıştan yarım yuvarlak planlı olarak düzenlendiği anlaşılmaktadır. Kilisede kapı pencere taşıyıcıları ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taş malzemeden yapılmıştır, beden duvarları ise horosan harç moloz taş örtülüdür.
Yağlıdere Köyü Viranköy Mevkii "Harabe Kilise-2": Yoldan geçebilenlerin görebileceği konumda eğimli bir arazide kurulmuştur. Meskûn mahal dışında yer alır. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Kilisenin batıdan açılan üzerinde mazgal penceresi olan yuvarlak kemerli tek girişi bulunmaktadır. Giriş kısmı yıkılmış, önü hafriyat doludur. Önemli ölçüde tahrip olan kilisenin üst örtüsü ve taşıyıcıları tamamen yıkılmıştır. Beden duvarları kısmen ayaktadır. Kalan izlerden doğu cephesindeki üçlü apsis ve dışa taşkın olarak yapılmış işten ve dıştan yarım yuvarlak planlı olarak düzenlendiği görülmektedir. Kilisede kapı, pencere taşıyıcıları ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taş malzemeden yapılmıştır, beden duvarları ise moloz taştan örtülmüştür.
Yağlıdere Köyü Yoğurtlu Mevkii "Harabe Kilise": Mahalle içerisinde yer alır. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiş, orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Tek apsislidir. Kiliseye batıdan açılan düz lentolu ahşap kanatlı bir girişle ulaşılmaktadır. Giriş üzerinde bir pencere yer alır. Kuzey cephesi sağır olan yapının güney cephede açılan dıştan dar içe doğru genişleyen üstten yuvarlak kemerle sonlanan mazgal iki penceresi bulunmaktadır. Doğu cephesinde tek apsis olan taşınmaz, dışa taşkın içten ve dıştan yarım yuvarlak planlı olarak düzenlenmiştir. Apsisin üst kısmı yıkılmıştır ve her iki yanına nişler yerleştirilmiştir. Kilisenin üst örtüsü; apsis önünde iki payeye, ortada dört sütuna, yanlarda duvar payelerine oturan yuvarlak kemerlerin desteklediği moloz taş kaplamalı beşik tonoz örtüye sahiptir. Kilisenin taşıyıcıları büyük ölçüde sağlamdır. Kiliseden günümüze ulaşan süsleme yoktur. Kapı pencere taşıyıcıları ve kemerler düzgün kaliteli kesme taş malzemeden, beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür.
Yeşildere Köyü Sığırlı Mahallesi "Kilise": Kilise, doğu-batı doğrultusunda bazilikal planlı, tek apsisli, tek nefli ve beşik çatılıdır. Kesme taş + moloz taş malzemeli yapıda yer yer tuğla malzemeye de rastlanır. Doğu cephede yer alan, ana yapıdan daha alçak ve dar tutulan çokgen apsisi, kapı, pencere ve taşıyıcı elemanları, düzgün kesme taş, diğer kısımlar moloz taştır. İç mekânın aydınlatılması, apsis üzerinde yer alan iki uzun mazgal pencere ve güney cephede yer alan dikdörtgen formlu, demir parmaklıklı, taş sövesi haç şeklinde yivlendirilmiş açıklıktan sağlanır. Batı ve güney yönde düz atkı taşlı ve üzerler kemerle kuşatılan iki kapısı bulunmaktadır. İç mekânda; taban döşeme taşları tümüyle bozulmuş, tonozu örten taş kaplama yerinden almıştır. Kilise yarı duvara gömülü payelere oturan kemerlerle desteklenen beşik tonoz örtüye sahiptir.
Yitirmez Köyü Aşağı Götürmez Mevki "Kilise": Yapı, Merkez Yitirmez Köyü’ndedir. Dikdörtgen bir alan üzerine tek nefli bazilikal planda yapılmıştır. Kapı, pencere söveleri, cephe bitimleri, kemerler ve taşıyıcı elemanları, düzgün kesme taş, diğer kısımlar moloz taştır. İçten tonoz, dıştan beşik çatılıdır. Çatı örtüsü malzemesi üzerinden alınmıştır. Yapının iç mekânına giriş batı cephede yer alan dikdörtgen formlu, düz lentolu, üçgen alınlıklı, yuvarlak kamerli silmeli bir açıklıktan sağlanır. Dışa yarım daire şeklinde taşıntılı yapılan apsis üzerinde, batı ve kuzey cephelerde, bir adet, güney cephede ise iki adet içten dışa doğru genişleyen yuvarlak kemerli mazgal pencereler vardır. İç mekân tek neflidir. Tonoz örtünün bir kısmı yıkıktır. Yanlarda yarı duvara gömülü payelere oturan ve üst örtüyü taşıyan takviye kemerleri iki renkli boyalıdır. Sıvalarının büyük kısmı dökülmüştür.
Yitirmez Köyü "Kilise": Köyün girişinde küçük bir tepede yer alan kilise düzgün kesme taşla inşa edilmiştir. Doğu-batı yönlü dikdörtgen formlu yapı üç nefli bazilika planlıdır. İki yöne eğimli beşik çatılıdır. Doğu cephede yer alan, yarım daire şeklinde dışa taşıntılı yapılan üç apsisi, ana yapıdan daha alçak tutulmuştur. Apsislerden birtanesi günümüzde yıkılmış vaziyette olup, yapıya giriş buradan yapılmaktadır. Diğer iki apsisin üst kısmında birer dikdörtgen mazgal pencere bulunmaktadır. Bu cephede ana yapının saçak altındaki alınlık kısmında küçük boyutlarda, yuvarlak formlu bir penceresi daha vardır. Güney cephede üç adet dikdörtgen küçük pencere vardır. İç mekâna giriş batı cephenin ekseninde yer alan dikdörtgen açıklıktan sağlanır. Mermerden yapılan düz kapı lentosunun üst kısmında, sivri kemerli bir alınlık yer alır. Kapıyı çevreleyen silmeler haç formu oluşturmaktadır. Bu cephede de bir adet mazgal pencere vardır. Cephe üstte üçgen bir alınlıkla sonlanmaktadır. İç mekân; apsislerin önünde yer alan iki paye, dört sütunla üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Her nefn üzeri tonoz örtülüdür. Paye ve sütunlar birbirlerine kemerler ve gergilerle bağlanmıştır. Yapının içi tamamen sıvalıdır. Sıva üzeri motiflerle bezelidir. Orta nefn ortasında ve apsis tavanında güneyde ikişer melek figürü yer almaktadır.
Yitirmez Köyü Yukarı Götürmez Mevki "Kilise": Köy merkezine yaklaşık olarak 1,5 km uzakta köy yerleşkesinin güneyinde kalmaktadır. Kilise, eğimli bir arazi üzerinde, doğu-batı doğrultusunda, bazilikal planlı, tek nefli, kesme taş + moloz taş malzemeli olarak yığma tarzda inşa edilmiştir. Taşınmazın batı cephesi ve üst örtüsü tamamen yıkılmıştır. Dışa taşıntılı yapılan üç apsisin ekseninde birer adet, kuzey ve güney cephelerde iki adet pencere bulunmaktadır. Cephe bitimleri, pencere söveleri ve kemerler kesme taş, diğer kısımlar moloz taştır.
Köse İlçesi Yaylım Köyü "Kilisesi": Yapı, Köse İlçesi Yaylım Köyü Merkez yerleşkesindedir. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Kapı, pencere, cephe bitimleri, taşıyıcılar ve kemerler düzgün yontma taş malzemeden, beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Taşınmazın doğu cephesinde yer alan yarım daire şeklindeki, apsis ve pastaphorion hücreleri yapıdan daha dar ve alçak tutulmuş. İç mekâna giriş; güney duvarın solunda yer alan dikdörtgen bir kapıdan sağlanır. Kapı söveleri düzgün yonutaş işçilikli olup haçvari bir görünüm verilmiştir. Giriş lentosunun üzerinde sivri kemerli bir alınlık mevcuttur. Alınlığın içerisindeki kitabelik kısmı boştur. Bu cephede üç, batı cephede bir adet dikdörtgen küçük pencere vardır. Kuzey cephesi toprak damlı başka bir yapıya bitişiktir. İç mekânda; ikişer sütun, apsis önü ve batıda olmak üzere yarı duvara gömülü payelerle üç nefe ayrılmıştır. Üst örtüsü beşik tonozdur. Sütunlar iki parçalı olup ararları kurşunla kaynatılmıştır. Sütunlardan dört yana açılmış kemerler üst örtüyü kaburgalandırmıştır. Üst örtüde yer yer silinmiş fresko izleri görülmektedir. Yapının kapı-pencere söveleri, cephe bitimleri, saçak altı, kemerler ve taşıyıcılar düzgün kesme taş, diğer kısımlar moloz taştır.
Kürtün Yaylalı Köyü Baş Mahalle "Kilise": Kilise alanına kuzey yönünde açılan bir bahçe kapısıyla girilmektedir. Kapının hemen yanında çeşme bulunmaktadır. Bahçenin batı kesimine yerleştirilen kilise 10,55 m x 9,70 m boyutlarındadır. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal şemada inşa edilen yapının orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Doğuda üç apsis düzenlemesi içten ve dıştan yarım yuvarlak planlı olarak düzenlenmiştir. Apsisler kısmen tahrip olmuştur. Üst örtüsü sağlam olup, içten beşik tonoz, dıştan kırma çatılıdır. Girişin üzerinde yuvarlak kemerli bir alınlık vardır. İç mekân mazgal pencerelerle aydınlatılmıştır. Kilise ve bahçe duvarlarında düzgün kesme taş kullanılmıştır. Bahçe içerisinde mezar taşları bulunmaktadır.
Kürtün Yayalı Köyü "Manastır Kilisesi": Eğimli bir arazi üzerine kurulan kilise, 13 x 10 m boyutlarında, dikdörtgen bir alan üzerine 3 nefli bazilikal plandadır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur üst örtüsü tamamen yıkılmıştır. Doğudaki üç apsis düzenlemesi içten ve dıştan yarım yuvarlak plan göstermektedir. İç mekân mazgal pencereler ile aydınlatılmıştır. Kilisenin kuzey ve batı cephesi eğimden dolayı tamamen dışa kapalıdır. Girişi güney cephenin batı köşesinden açılmıştır. Kilisede kapı, pencere, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taş malzemeden, beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür.
Kürtün Yaylalı Köyü "Meryemana Kilisesi": Kilise, 13 x 9,80 m boyutlarında dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal planda inşa edilmiştir. Bazilikal yapının özelliklerine uygun olarak orna nef, yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Kilisesin girişi güney cephenin batı köşesinden açılmış olup, kalan izlerden kiborion şeklinde olduğu anlaşılmaktadır. Ortada yer alan dört sütun ve apsis; önündeki iki paye ile naos mekânını üç nefe bölmüştür. Doğu cephesinde apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın olarak yapılmış içten ve dıştan yarım yuvarlak olarak düzenlenmiştir. Apsiste bir mazgal pencere açılmış ve ayrıca apsis ortasına bir niş yerleştirilmiştir. Üst örtüsü sağlam olup, içten beşik tonoz dıştan kırma çakılıdır. Kilisede kapı pencere, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taş malzemeden, beden duvarları ise 0,85 m kalınlığında moloz taştan örülmüştür. Kilisenin hemen güneyinde bir ayazma ve kuzey batı köşesinde sonradan ilave edilmiş bir fırın mevcuttur.
Kürtün Yaylalı Köyü Orta Mahalle "Kilise": Yapı, Yaylalı Köyü Orta Mahalle’de bulunmaktadır. 12,70 x 7,80 m boyutlarında ve dikdörtgen bir alan üzerine, üç nefli bazilikal planda yapılmıştır. Bazilikal yapıda orta nef, yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Her nef doğuda yarım daire şeklindeki bir apsisle sonlanır. Bu kısım nefli bölümden daha alçak tutulmuştur. Apsislerin üst kısmında oluşturulan üçgen alınlıkta ve apsis eksenlerinde birer adet mazgal pencere vardır. Eğimden dolayı sağır yapılan kuzey cephenin büyük kısmı toprak altındadır. Kilisenin girişi batı yöndedir. Kalan izlerden kiborion şeklinde bir girişinin olduğu anlaşılmaktadır. Kiborionun bağımsız taşıyıcıları tamamen ortadan kalkmış, duvara bitişik olan taşıyıcılar ise sökülmüştür. Yapıda kapı, pencere söveleri, taşıyıcıları, kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taş, beden duvarları ise moloz taştan inşa edilmiştir.
Şiran Çevrepınar Köyü "Kilise": Köy yerleşkesinin uzağında, yoldan geçebilenlerin görebileceği bir araziye kurulmuştur. Doğu-batı doğrultusunda, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli, üç apsisli olarak inşa edilmiştir. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Doğu cephesinde dışa taşkın içten ve dıştan yarım daire şeklinde üç apsisi vardır. Ortadaki apsis yan apsislerden daha geniş tutulmuştur. Orta apsiste bir mazgal pencere yer alır. Apsislerin iç kısmında nişlere yer verilmiştir. Kilise batıdan açılmış sarı renkte düzgün kesme taş işçilikli, düz lentolu, dikdörtgen bir girişe sahiptir. Girişte lento ve sövelere haç şekli verilmiştir. Giriş üzerinde yuvarlak kemerli, içi boş bir alınlık yer alır. Taç kapı görünümü veren yapının tek girişi en dışta üçgen bir alınlıkla son bulur. Alınlığın altında bir sıra diş motif ile iki adet dilimli rozete yer verilmiştir. Yapını batı cephesinde bir mazgal pencere yer alırken, güney cephede üç pencereye yer verilmiştir. Güney cephe pencerelerin söveleri yerlerinden alınmıştır. Kilisenin kuzey duvarı toprağa dayandığından bu cephede pencereye yer verilmemiştir. Kilisenin üstü; ortada bağımsız altı taş sütun, yanlarda kemerlere oturan tonoz örtüye sahiptir. Yapının dış örtü taşları tamamen kopmuştur. İç mekânda herhangi bir süsleme bulunmamaktadır.
Şiran Erenkaya Köyü "Kilise": Köy yerleşkesinin hemen üzerindeki eğimli bir alanda yer almaktadır. Dikdörtgen planlı taşınmaz yığma olarak inşa edilmiştir. Kapı, pencere söveleri, kemer ve taşıyıcılar, cephe bitimleri ile duvar örgülerinin büyük kısmı kesme taş, diğer kısımları ise moloz taş malzemelidir. Yapının girişi batı cepheden dikdörtgen dışa taşkın silmeleri olan bir çerçeveyle vurgulanmış, yuvarlak kemerli açıklıktan sağlanmaktadır. Giriş açıklığının yanlarında simetrik, yuvarlak kemerli, mazgal tipinde daralan, büyük pencereler ve yukarda, kapı ekseninde dikdörtgen formlu küçük pencere yer alır. Güney cephede eksenin doğu ve batısında yuvarlak kemerli iki pencere açıklığına sahiptir. Demir gergilerinin bir kısmı sağlamdır. Taşınmazın batı cephesi, malzeme ve işçilik yönünden daha iyi durumda günümüze ulaşmıştır. Kuzey cephe sağır olup, doğu cephedeki apsisler günümüze ulaşamamış olmakla birlikte kalan izlerden üç apsisli olduğu anlaşılmaktadır. İçten iki sütun, sırası ile bölünmüş üç nefe sahiptir ve orta nef daha geniş tutulmuştur. Sütunlar birbirlerine ve yan duvarlara kemerlerle bağlanmıştır. Beşik tonoz ile örtülüdür.
Şiran Kozağaç Köyü "Çakırkaya Kilise": Çakırkaya Köyü Kozağaç Mevkii’nde bulunan Çakırkaya Manastırı zeminden 65 m yüksekliğe sahip kaya kütlesinin gayet itinalı bir işçilikle oyulması suretiyle meydana getirilmiştir. Manastırdan günümüze kilise, şapel ve kayalıklar içerisindeki birkaç küçük mekân ile güney tarafta temel seviyesinde eş boyutlu düzenlenmiş hizmet odaları gelebilmiştir. Güney cephesinde kaya basamaklardan çıkılarak ulaşılan kilise 14,96 x 7,18 m boyutlarında dikdörtgen bir mekân içerisine, üç nefli kubbeli bazilika planında düzenlenmiştir. İç mekân yuvarlak kemerlerle bir birine bağlanan iki destek dizisiyle üç nefe ayrılır. Nefler, doğu batı doğrultusunda uzanan beşik tonozlarla örtülmüş, naosun üzerine, oyularak şekillendirilmiş, kubbe yerleştirilmiştir. Kilisenin içerisinde bir tanesi hariç yedi sütun kırılmıştır. Sadece üst seviyede sarkıt biçiminde sütunlar günümüze gelmiştir. Ana ve yan apsislerde nişleri bulunmaktadır. Normal mimari unsurlarla yapılan Çakırkaya kilisesinin batısında dikdörtgen planlı apsisinde üç büyük niş bulunan bir şapel mevcuttur.
Torul Alınyayla Köyü "Kilise": Köy yerleşkesinin dışında, vadiye hâkim bir yere konumlanmıştır. Dikdörtgen planlı ve tek apsislidir. Beden duvarları moloz taş, kapı-pencere söveleri, köşe dikmeleri, kemerler ve payeler düzgün yonu taştır. Çatısı beşik çatı olup üzeri düzgün yonu taş plakalar (bileği taşı) yan yana dizilerek örtülmüştür. Apsis kısmı ana yapıdan daha alçak tutulmuş ve çokgen şeklinde dışa taşıntılı yapılmıştır. Apsis ekseninde 1 adet pencere vardır. Aynı cephede apsisin üst kısmındaki nef duvarında küçük yonca yaprağı şeklinde 1 pencere yer alır. Güney ve kuzey cephelerinde ikişer adet, batı cephesinde bir adet mazgal pencere vardır. İç mekâna giriş batı cephenin ekseninde yer alan dikdörtgen formlu düz lentolu açıklıktan sağlanır. Yuvarlak kemerli alınlığı boştur. Girişe lento ve sövelerle haç şeklinde bir görüntü kazandırılmaya çalışılmıştır. Kapısı kilitli olduğundan içine girilememiştir. Halen samanlık olarak kullanılmaktadır. Genel olarak sağlamdır.
Torul Altınpınar Beldesi Alancık Mahallesi "Kilisesi": Altınpınar Köyü, Alancık mevkiindeki kilise, Torul merkezinin güney batısında, yaklaşık 3 km mesafededir. Yerleşim birimlerinin dışında, eğimli bir arazi üzerinde konumlandırılmıştır. Yakın çevresinde harabe görünümünde duvar örgüleri vardır.
Torul Altınpınar Beldesi Güneşli Mahallesi "Gorgodos Kilisesi": Yapı; dikdörtgen bir platform üzerine kurulmuş bazilikal planlı, tek nefli ve doğuya bakan tek apsisli olarak yapılmıştır. 8,47 x 6,05 m ölçülerindeki yapının, Naosun üzerini örten tonozun büyük bir bölümü yıkıktır. Doğuda yer alan ve yarım daire şeklinde dışa çıkıntı yapan apsis, naostan daha alçak ve dar tutulmuştur, bu kısmın üst örtüsü kısmen sağlamdır. Apsis ekseninde 1 adet pencere açıklığı vardır. Kuzey ve güney cephelerinde ise 1’er adet pencere açıklığı var olup tahrip olmuştur. Giriş güney cephedendir. Kapı söveleri tahrip olmuştur. İç mekânda tonozlu örtünün çok az bir bölümü ile yarı duvara gömülü başlıklı payeler ve kemerlerin bir bölümü sağlam olup bunlar farklı renkte ve düzgün yonu taş ile inşa edilmiştir. İçten ve dıştan yarım daire şeklinde yapılan apsisin yan duvarlarına 3 adet niş yerleştirilmiştir. Yapının üst örtüsünün beşik çatı olması muhtemeldir. Kilise genel olarak harap durumdadır.
Torul Altınpınar Beldesi "Verodon Kilisesi": Yerleşim birimlerinin dışında inşa edilmiştir. Vadiden geçen yolu ve Güneşli Mahallesindeki kiliseyi görebilen bir noktaya konumlandırılmıştır. Doğu – batı yönünde, dikdörtgen planlı, tek nefli yapı şapel şeklindedir. Doğu cephesinde yer alan ve yarım daire şeklinde dışa taşıntılı yapılan tek apsisi, nefli bölümden daha alçak ve dar tutulmuştur. Taşınmazın beden duvarları moloz taş, pencere söveleri, paye ve kemerleri düzgün yonu taş işçiliklidir. Tek girişi kuzey cephesindendir. Her cephede birer adet mazgal pencere yer alır. Nefli bölüm üstü tonoz örtülüdür. Tonozlu üst örtüyü yanlarda yarı duvara gömülü payeler ve kemerler destekler. İçten yarım daire şeklinde yapılan apsisin yan duvarlarında birer adet nişcik vardır. Sıvaları dökük, giriş kapısı ve üst örtüsünün bir kısmı, duvarların köşe dikmeleri yıkıktır. Beşik çatılıdır.
Torul Arılı Köyü Yukarı Mahalle "Kilisesi": Torul İlçesi Arılı Köyü, Yukarı Arılı Mahallesinde bulunmaktadır. Günümüze sağlam olarak ulaşan yapılardan biridir. Kuzey-güney yönünde eğimli bir arazi üzerine konumlanmıştır. 12,33 x 7,20 m ölçülerindeki kilise dikdörtgen bir platform üzerine bazilikal planlı olarak inşa edilmiştir. Kilisenin beşik çatısı düzgün kesilmiş plakalarla (bileği taşı) örtülmüştür. Kaba yonu taş işçilikli bu kilisenin; yöredeki diğer kiliselerde olduğu gibi, kapı, pencere söveleri ile cephe bitimleri, saçak altı ve kemerler düzgün yonu taş işçiliklidir. Taş araları kireç harçlıdır. Tek nefli kilisenin doğu cephesinde yarım daire şeklinde dışa taşıntı yapan apsisi yer alır. Yapıdan daha dar ve alçak tutulan apsis; içten ve dıştan yarım yuvarlak olarak yapılmıştır. Apsis içerisinde bir mazgal pencere ve iki yuvarlak nişe yer verilmiştir. Giriş batı cephedeki düz lentolu dikdörtgen bir açıklıktan sağlanır. Girişin üzerinde sivri kemerli bir alınlık yer alır. İç mekânın aydınlatılması batı ve doğu cephelerdeki birer adet mazgal pencere ve güney duvardaki 2 adet dikdörtgen formlu pencerelerle sağlanır. Kuzey cephe sağırdır. İç mekân tek nefli, tek apsisli ve tonoz örtülüdür. Apsisin her iki yanında birer adet niş yer alır. Yan duvarlarda yarı duvara gömülü payeler yine yarı duvara gömülü kemerlerle birbirine bağlanmıştır. Tonozlu üst örtü içten takviye kemerleriyle desteklenmiştir. Sıvalarının büyük bir bölümü dökülmüştür. Rutubet izleri, çatlamalar ve zemin döşeme taşlarının sökülmüş olduğu gözlemlenmiştir.
Torul Atlar Köyü "Kilise": Atalar Köyü Aydınlar Mahallesinde bulunan kilise, ilçeye 27 km mesafededir. Kilise dikdörtgen bir alan üzerine, üç nefli, bazilikal şemada inşa edilmiştir. 13 x 8,96 m ölçülerindeki kilise, beden duvarları moloz taş malzemeden, kapı pencere söveleri, cephe bitimleri, taşıyıcılar ve kemerle düzgün yonu taş malzemeden yığma olarak inşa edilmiştir. Beşik çatısı yöresel bileği taşıyla örtülüdür. İç mekân; sıvalı, boyalı ve badanalıdır. Kilisenin girişi, batı cephenin ekseninde yer alan düz lentolu, kemerli alınlığı olan, dikdörtgen açıklıktan sağlanır. Doğu cephesinde apsis ve pastaphorion hücreleri dışa taşkın olarak yapılmış, içten ve dıştan yarım yuvarlak olarak düzenlenmiştir. Apsiste bir mazgal pencere, her iki yanında bulunan pastaphorion hücrelerinde birer pencere ve niş bulunmaktadır. İç mekân, apsis önünde iki paye, ortada dört bağımsız sütun ile üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Beşik tonozlu üst örtüye sahiptir. Üst örtüyü yanlarda yarı duvara gömülü payeler, ortada sütunlara bağlanan kemerler destekler. Bu kemerler birbirlerine yine yuvarlak kemerlerle ve gergilerle bağlanmıştır. Ahşap gergileri sağlamdır. İç mekân sıva üzerine boyalı ve badanalıdır. İç kısımda, fresko tekniğinde yapılmış Hıristiyan dini içerikli tasvirler işlenmiştir. Bu resimler bir hayli sağlam olup, orta nefte Pankratör İsa ile bazı kısımlarında İncil yazarları ve tasvirleri belirlenebilmektedir. Duvarlarda ve sütunların üzerinde graftiler vardır.
Torul Büyükçit Köyü "Papavere Kilisesi": Büyükçit Köyü’nün Emirler Mahallesinde yer almaktadır. Kilise, 10,20 x 5,50 m boyutlarında dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilika planda, doğu-batı yönünde konumlanmıştır. Dışa çıkıntı yapan tek apsisi vardır. Ana yapıdan daha dar tutulan apsis ekseni üzerinde ve üst tarafında birer adet mazgal pencere vardır. Güney cephede yer alan giriş, lentolu ve üzeri kemerlidir. Bu cephede üç adet mazgal pencere yer almaktadır. Kuzey cephe sağırdır. İç mekânda bazilikal planlı olup 8 sütunla üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden geniş tutulmuştur. İncelenen diğer kiliselerde apsisin gerisinde yer alan payeler burada sütun olarak yapılmıştır. Neflerin üzeri beşik tonozdur. Duvara gömülü yarım payeler birbirlerine ve ortadaki sütunlara kemerlerle bağlanmıştır. Batı tarafındaki iki sütun, platform şeklindeki yaklaşık 50 cm’lik yükseltinin üzerine oturtulmuştur. Kemerler üzerinde yer alan sarmaşık motifleri ile sütunların üst kısımlarındaki melek motifleri anlaşılabilmektedir. Sütunlar yekpare blok taşlardan yapılmış olup demir kasnaklarla birbirine bağlanmıştır. Üst örtü semerdamdır. Giriş, köşeler, kapı ve pencerelerde kesme taş malzeme kullanılmıştır.
Torul Büyükçit Köyü "Meryemana (Panagia Theotokos) Manastırı: Torul İlçesi, Büyükçit Köyü Vadisi’nde Çit deresinin sol tarafındaki yamaç üzerindedir. Manastır, yüksek duvarlarla çevrili avlunun içindedir. Kaynaklarda, Manastırın 890 yılında, bir diğer kaynakta da 900 yılında Theotokos Meryem adına, üç keşiş tarafından kurulduğu belirtilmektedir. Daha sonra 1830 yılında ikinci kez inşa edilen kilise, 1870’lerde okul olarak kullanılmış ve 19. yy Trabzon Komnenos Krallığı döneminde onarılmıştır. Manastır 80 x 40 m ölçülerindeki bir alan üzerine kurulmuş ve etrafı duvarla çevrilmiş, ortasına kilise yerleştirilmiştir. 12,50 x 8,60 metre boyutlarındaki kilise üç nefli bazilikal planlıdır. Girişleri mermer malzemeden olan kiliseye batı ve güneybatı köşelerinden iki kapıyla ulaşılmaktadır. Yapının üst örtüsü ve kiborion girişi yıkılmıştır. Üçlü apsisin her birinde birer pencere bulunmaktadır. Kilisenin beşik tonoz örtüsü tamamen yıkılmıştır. Kilisede yer yer basit tarzda bezemeler ile asma dalı ve üzüm salkımı işlendiği görülmektedir. Kilisenin doğu kesiminde bir şapel, kuzeydoğu köşeye yakın bir yerde de sarnıç bulunmaktadır.
Torul Cebeli Köyü Çiçekli Mahallesi "Kilise": Kilise, Cebeli Köyü Çiçekli Mahallesi’nde yer alır. Kilise doğu-batı yönünde bazi likal planlı olup 8,15 x 7,40 m boyutlarındadır. Doğu cephesinde dışa çıkıntı yapan üç apsisi yer almaktadır. İçten ve dıştan yarım daire şeklinde yapılan apsislerin ek seninde birer adet mazgal pencere vardır. Kuzey ve güney beden duvarlarında da birer adet mazgal pencere vardır. Kapı, pencere söveleri, cephe bitimleri, taşıyıcılar düzgün yonu taş işçilikli, diğer kısımlar moloz taştır. İç mekâna giriş batı cepheden olup cephenin ekseninde yer alan düz lentolu dikdörtgen açıklığın üzerinde sivri kemerli bir alınlık, alınlığın üzerinde kitabe boşluğu ve onun da üzerinde yuvarlak bir kemer yer alır. Bu kemer yanlarda yine yarı duvara gömülü başlıklı sütuncelerle birleşir. Lento taşının ortasında kazınarak kapılan haç motif vardır. Giriş kapısının üst kısmında bir adet yuvarlak kemerli pencere açıklığı yer almaktadır. İç mekân dört sütun iki paye ile üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Üst örtü beşik tonozludur. Orta mekânın üzeri muhtemelen kubbe ile örtülü iken zaman içerisinde yıkılmıştır. İçte yer alan blok taş sütunlar demir kasnak larla birbirlerine tutturulmuştur. Kilise içerisinde yuvarlak kemer hâkim olup kemerler düzgün yonu taş işçiliklidir.
Torul Cebeli Köyü Hıdrellez Mahallesi "Meryemana Kilise": Doğu-batı yönünde bazilikal planlı olup moloz taş işçiliklidir. Kilisenin doğusunda yer alan üç apsisin bir bölümü eğimden dolayı toprağa gömülüdür. Kilisenin genelinde taş söveli küçük mazgal pencereler kullanılmıştır. Giriş kapısının önünde yer aldığı tahmin edilen sundurma günümüze gelememiştir. Batı cephenin ortasında yer alan giriş kapısı düz lentolu ve taç kapı görünümünde olup yanlarda duvara gömülü başlıklı sütunlarla, üstte yuvarlak kemerlerle sınırlandırılmıştır. Kitabe bölümü boştur. Kapı sövesi yuvarlak kemerler dentil, sarmaşık, yiv gibi geometrik motiflerle süslenmiştir. Giriş cephesinde üst kısımda, üç tane küçük mazgal penceresi vardır. İçten dört sütun iki paye ile üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden büyük tutulmuştur. Yan duvarlarda yarı duvara gömülü sütunlar yer alır. Bu sütunlar birbirlerine yine duvara gömülü kemerlerle bağlanırlar. Orta mekândaki sütunlar da birbirlerine ve duvara gömülü bu sütunlara yuvarlak kemerlerle bağlanmıştır. Orta mekânın üzeri kubbe şeklinde, diğer bölümler beşik tonoz örtülüdür. Yüksek tutulan kubbe kasnağında dört adet mazgal pencere vardır. Kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanmıştır. Taş blok sütunlar arasında ahşap gergileri vardır. Orta apsisten pastaporion odalarına yuvarlak kemerli geçişler vardır. Kilisedeki kalem işi süslemelerinden günümüze sadece kubbede yer alan çiçek motifleri gelebilmiştir. Taban döşemeleri sökülmüş ve genel olarak haraptır.
Torul Cebeli Köyü Ağrıt Mahallesi "Kilise-1": Mahalle merkezinde yer alan kilise bazilikal planlı olup moloz taş işçiliklidir. Doğusunda dışa çıkıntı yapan üç apsisi vardır. Üst örtüsü bileği taşıyla örtülüdür. Orta apsis yan apsislerden daha geniş tutulmuştur. Orta mekân daha yüksek tutularak kademeli bir çatı oluşturulmuştur. Güney cephede üç adet pencere yer alır. Batı cephenin ortasında düzgün yonu taş işçilikli giriş kapısı vardır. Giriş lentonun üzerinde sivri kemerli bir alınlığı vardır. İç mekân dört sütun iki paye ile üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden geniş tutulmuştur. Sütunlardan yarı duvara gömülü payelere kemerlerle geçiş sağlanmıştır. Üst örtü beşik tonoz olup orta mekânın üzeri kubbelidir. Tonozu yarı duvara gömülü kemerler destekler. Ortadaki apsisten pastaporion odalarına geçiş veren yuvarlak kemerli açıklıklar mevcuttur. Altlıklı ve başlıklı sütunlar blok taşlar demir kasnaklarla birleştirilmiş ahşap gergilerle sağlamlaştırılmıştır. Sıvaları dökülmüştür. Kalem işi süslemelere rastlanılmamıştır. Halen samanlık olarak kullanılmaktadır.
Torul Cebeli Köyü Küpçüler Ağrıt Mahallesi "Kilise-2": Mahalle merkezine hayli uzak ağaçlık alanda yer alır. Doğu-batı yönünde bazilikal planlı, üç apsis ve üç neflidir. Kapı pencere söveleri, kemer ve cephe bitimleri kesme taş, diğer kısımlar moloz taştır. İç mekânın aydınlatılması batı cephede girişin üzerinde ve her apsisin orta eksenindeki mazgal pencere ile Orta apsisin üst tarafındaki yuvarlak pencere ile sağlanır. Kuzey duvarı sağırdır. İç mekâna giriş batı cephenin ekseninde yer alan dikdörtgen açıklıktan sağlanır. Düz lentolu açıklığın kenarları haçvari şekilde yivlendirilmiş üst kısmında yuvarlak kemerli bir alınlığı ile haç motif vardır. İç mekân dört sütun iki paye ile üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş tutulmuştur. Sütunlar birbirlerine yuvarlak kemerlerle, yarı duvara gömülü payelere ise beşik tonoz ve kemerlerle bağlanmıştır. Yarı duvara gömülü payeler birbirlerine yine yuvarlak kemerlerle bağlanmıştır. Üst örtü tonoz olup orta mekânın üzerinde takdis yapan Pankratör İsa fgürü yer almaktadır. Pankratör İsa motifinin işlendiği tonozun kuzey ve güney köşelerinde yine dinsel konular betimlenmiştir. Yuhanna Markus – Matta isimleri okunmuştur. İçerden mazgal pencerelerin etrafında kalem işi süslemesi vardır. Kemerlerin üzerinde haç ve kılıç, ok resimleri vardır. İç mekândaki kemerler düzgün yonu taş işçiliklidir. Batı cephenin ortasında yer alan dikdörtgen giriş kapısının sövesi düzgün yonu taş işçilikli olup stilize haç motif şeklinde yapılmıştır. Aşı boyası ile boyanmıştır. Düz lento taşının üstünde yer alan yuvarlak kemerle sınırlı alınlık içerisinde kalem işi motifinin var olduğu ve büyük bir bölümünün tahrip olduğu görülmüştür. İç mekânda giriş kapısının üzerindeki mazgal pencerenin altında yazıtı vardır. Kapı girişi üzerindeki yazıtın bir kısmı mevcuttur.
Torul Cebeli Köyü Şişe Çengelli Mahallesi "Kilise": Doğu-batı yönünde bazilikal planlıdır. Doğu cephede yer alan dışa çıkıntılı üç apsisi daha alçak tutulmuştur. Beden duvarları moloz taş, kapı ve pencere söveleri, cephe bitimleri, saçak altı, kemerler ve taşıyıcılar kesme taş işçiliklidir. Çatı üst örtüsü bileği taşındandır. Batıda cephe ekseninde yer alan giriş kapısı da düzgün yonu taş işçilikli olup düz lentonun kenarları kesme taşlarla haçvari şekilde hareketlendirilmiştir. Kapı sövesi yanlarda sütuncelerle, üstte yuvarlak kemerle sınırlandırılmıştır. İç mekân; dört sütun iki paye ile üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniştir. Yan duvarlarda yarı duvara gömülü payeler birbirlerine kemerlerle, ortadaki sütunlara beşik tonozlarla bağlanmıştır. Sütunlar birbirlerine yine yuvarlak kemerlerle bağlanmıştır. Doğuda üç adet apsis yer almaktadır. Orta apsis yan apsislerden geniş tutulmuştur ve iki yanında birer küçük kare niş vardır. Pastaporion odalarına geçiş veren yuvarlak kemerli açıklıklar mevcuttur. Pastaporion odalarında yuvarlak kemerli büyük ve daha küçük kare nişler vardır. Kilise içinde ahşap gergiler halen mevcuttur. Kilise içinde yer alan fresklerden çok az bir bölümü günümüze kadar gelebilmiştir. Sütunları birbirine bağlayan yuvarlak kemer bordürlerinde çiçek motiflerinin işlendiği görülmüştür. Genel olarak sıvası dökülmüştür. Tabanda ve pencerelerde kazı izlerine rastlanmıştır.
Torul Demirkapı Köyü Kayadibi Mahallesi "Kilise": Köy yerleşkesinin dışında, vadiyi görebilen bir noktadır. Eğimli arazi üzerine konumlanmıştır. Mahalle yerleşiminin üst seviyelerindedir. Yakın çevresi bahçeliktir. Tek nefli, tek apsisli yapının beden duvarları düzgün olmayan yonu taş işçiliklidir. Köşe dikmeleri, kapı, pencere söveleri, kemerler ve payeler açık sarı renkli düzgün yonutaştan, yığma olarak inşa edilmiştir. Giriş güney cephedendir. Giriş sövesi düzgün yonu taş olup üçgen alınlıklı, silmeli ve sivri kemerlidir. Söve üstte üçgen bir alınlıkla sınırlandırılmıştır. Her cephede birer adet mazgal pencere vardır. İç mekânda; nefli bölümün üzeri kubbeyle apsisin üzeri tonoz örtülüdür. Kubbeye geçiş pandantiflerle sağlanmıştır. Kilisenin doğusunda, 5 – 10 m mesafede daha küçük ebatlarda 1 adet şapel vardır. Kilise gibi tek nefli ve doğuda çıkıntılı tek apsisi vardır. Girişi güney cephedendir. Kapı pencere söveleri, kemerler düzgün yonu taş diğer bölümleri moloz taş işçiliklidir. Üst örtüsü ve beden duvarlarının büyük bir bölümü yıkılmıştır.
Torul Demirkapı Köyü Ünalan Emrük Mahallesi "Kilise": Demirkapı köyü Ünalan (Emrük) Mahallesi’nde yer alır. Kilise kesme taştan yapılmıştır. Doğuya bakan dışa taşıntı yapan 3 apsislidir. Batı yönde açılmış bir kapı ile iç mekâna girilir. Giriş üzerinde eyer alan kitabe yeri boştur. İç mekân her iki tarafta 3’er tane (iki sütun bir paye) olmak üzere 4 sütun ve 2 paye ile 3 sahana ayrılmıştır. Orta sahan daha geniş tutulmuştur. Doğu cephe hariç diğer pencerelerde 3’er adet mazgal pencere mevcuttur.
Torul Gülaçar Köyü Ayana Avcılat Mahallesi "Kilise": Tepe eteğinde, yöreye hâkim bir noktaya konumlanmıştır. Mahalle yerleşiminin üst seviyesindedir. Dikdörtgen bir platform üzerine bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Üç nefli, yapının orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Doğu cephesinde yarım daire şeklinde dışa çıkıntılı yapılan 3 adet apsisi yer alır. Bu bölüm nefli bölümden daha alçak tutulmuştur. Ortadaki apsisi daha geniştir. Eğimden dolayı doğu ve güney cephenin bir bölümü toprağa gömülü vaziyettedir. Beden duvarları düzgün yonu taş ve moloz taştır. Kapı ve pencere söveleri cephe bitimleri ve taşıyıcılar düzgün yonu taştır. Üst örtü içte tonoz dışta kademeli beşik çatıdır. Çatı düzgün kesilmiş taş plaklar yan yana (bileği taşı) dizilerek örülmüştür. Bu örtü şekli yöreseldir. Kuzey cephede 2 adet pencere (1’i mazgal, 1’i dikdörtgen formlu olmak üzere) vardır. Güney cephede içi doldurulan 1 adet pencere açıklığı, doğu cephedeki apsislerin eksenlerinde birer adet mazgal pencere yer alır. Kilisenin iç mekânına batı cephenin ekseninde açılan düz lentolu bir girişle ulaşılmaktadır. Giriş kısmının üstünde sivri kemerli alınlığı boştur. Bu cephenin ekseninde üst seviyelerde bir adet mazgal penceresi vardır. İç mekân; apsis önlerinde yer alan 2 paye, 4 sütun ve yanlarda yarı duvara gömülü payelerle 3 nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Her nefn üzeri tonoz örtülüdür. Bu tonozlar kemerlerle desteklenmiştir. Sütunlar ve payeler birbirlerine düzgün yonu taş işçilikli yuvarlak kemerlerle bağlanmıştır. Sütunlar altlıklı ve başlıklı olup ahşap gergileri kesilmiştir. Orta apsisten yan apsislere geçiş yuvarlak kemerli aralıklardan sağlanır. Apsisilerin beden duvarlarında farklı ebatlarda nişcikler vardır. Sıvaların büyük bölümü dökük olan kilisede kökboyası ile fresko tarzında süslemeler vardır. Orta tonozun ortasında Genç İsa ve etrafında melekler, kemerlerin iç kısımlarında yine İsa ve Aziz figürleri tasvir edilmiştir. Boyaların büyük bir bölümü döküldüğünden anlatılan konular seçilememiştir.
Torul Gülaçar Köyü "Manat Kilise": Dikdörtgen bir platform üzerine muhtemelen bazilikal planlı olarak inşa edilen yapının doğu cephesinde 3 apsisi yer alır. Dışa yarım daire şeklinde taşıntılı yapılan bu apsislerden ortadaki daha geniştir. Apsisli bölüm yapının diğer bölümünden alçak tutulmuştur. Her apsisin ekseninde birer adet mazgal pencere yer alır. Kuzey ve güney duvarların üzerinde ikişer adet mazgal pencere bulunmaktadır. Kapı pencere söveleri, cephe bitimleri, kemerler düzgün yonu taş, beden duvarları kaba yonu taştır. Güney cephede yer alan giriş kapısı dışa taşıntılı eyvan şeklinde yapılmış olup bu özelliği ile diğer kiliselerden daha farklı ve özenli bir girişe sahiptir. Taşıntılı yapılan bu bölümün üst örtüsü tonozdur. Yan duvarlarında nişler yer alır. Giriş kapısı dikdörtgen formlu ve düz lentoludur. Lentonun üzerinde yer alan alınlığı sivri kemerlidir. Kitabe yeri boştur. Giriş kısmına lento ve sövelerle haç şeklinde bir görünüm verilmeye çalışılmıştır. Kapı sövesinin üst kısmında 3 adet yelpaze motif vardır. İç mekânda üst örtüyü taşıyan sütunlar yıkılmıştır. Ortada yer alan apsis yandakilerden daha geniş ve yüksektir. Apsislerin önünde yer alan 2 paye sağlamdır. Apsisli, bölümün üst örtüsü tonozdur. Beden duvarlarında yarı duvara gömülü payeler ve bu payeleri birbirine bağlayan yine yarı duvara gömülü yuvarlak kemerler vardır. Yapının batısında eklenti bir yapı daha olup üzeri saç kaplı bu yapının içine girilememiştir. Güneyinde ahır olarak kullanılan eklentili bir yapı vardır. Genel olarak haraptır.
Torul Gümüştuğ Köyü Aşağı Mahalle "Kilise": Gümüştuğ Köyü, Aşağı Mahalle içerisindedir. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Kiliseye batıda yer alan narteks bölümünden girilir. Bu bölüm ve doğuda yer alan apsis bölümü kilisenin ana mekânından alçak ve dar tutulmuştur. Çatısı semerdam olup bileği taşıyla örtülüdür. İç mekân; dört sütun, iki paye ile üç sahana ayrılmıştır. Orta sahan diğer sahanlara göre daha geniş tutulmuştur. Kuzey, güney ve doğu duvarlarda duvara gömülü payeler üzerine oturan kemerlerin desteklediği üst örtü beşik tonozdur. İç mekânın aydınlatılması dıştan içe doğru genişleyen ve yuvarlak kemerlerle sınırlanan güneyden iki adet dikdörtgen pencere, kuzeyde iki adet mazgal pencere, her apsis üzerinde yer alan birer adet mazgal pencere ve apsislerin üst kısmında yer alan üç adet mazgal pencere ile sağlanmıştır. Sütunları destekleyen ahşap gergilerin büyük bölümü sağlamdır. Taş taban döşemesi sağlamdır. Apsislerde kare ve dikdörtgen formlu yuvarlak kemerli nişler yer almaktadır. Narteks bölümüne giriş kuzey ve güneydendir. Narteks bölümünde de yarı duvara gömülü sütunlar birbirlerine ve üst örtüye yuvarlak kemerlerle bağlanmıştır. Ana mekâna batı duvarın ekseninde yer alan ve üstü düz atkı taşlı yuvarlak kemerli bir girişle sağlanmaktadır.
Torul Gümüştuğ Köyü Baş Mahalle "Kilise-1": Gümüştuğ Köyü, Baş Mahalle içerisindedir. Dikdörtgen bir alan üzerine, 11,16 x 7,96 m ölçülerinde, üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Kilisenin asıl girişi batıda yer alan narteks bölümünden sağlanırken sonraki tarihlerde bu kısım kapatılarak kuzey duvara bir kapı açılmıştır. Beşik çatısı bileği taşıyla örtülü iken taşlarının büyük kısmı alınmıştır. Kuzeydeki tek apsis bölümü, kapı, pencere söveleri, taşıyıcılar, cephe bitimleri ve kemerler düzgün yonu taş işçilikli, yan duvarlar moloz taş işçiliklidir. Kiliseden daha alçak ve uzun tutulan narteks kısmı kuzey güney doğrultuda dikdörtgen planlı olup üzeri tonoz örtülüdür. İç mekân; sütun ve payelerle üç sahana ayrılmıştır. Orta sahan diğer sahanlara göre daha geniş tutulmuştur. Her nef diğer kiliselerde olduğu gibi doğuda birer apsisle sonlanırken günümüze sadece kuzeydeki gelebilmiştir. Dışa taşıntılı yapılan yarım daire şeklindeki diğer iki apsis yıkılarak düz duvar şeklinde dönüştürülmüştür. Önüne ahşap direklerle desteklenen, üçgen alınlıklı bir sundurma eklenerek odunluk olarak işlevlendirilmiştir. Yapının içinde rutubet izlerine rastlanılmıştır. Çatıdan su almaktadır. Sıvalarında dökülmeler vardır. Tavanda ve duvarda yer alan kalemişi freskolarda İncil’den alınma sahneler resmedilmiştir.
Torul Gümüştuğ Köyü Baş Mahalle "Kilise-2": Köy yerleşkesinin hemen üst kısmında yer alır. Bazilikal planlı yapının beden duvarları moloz taş işçiliklidir. Doğusunda yer alan dışa çıkıntılı üç apsisi, pencere ve kapı söveleri ile kemerler düzgün yonu taş işçiliklidir. Üst örtüsü çökmüş olup muhtemelen tonozdur. Plan özellikleri Baş Mahalle Kilisesi 1’e benzemektedir. Girişi kuzey cephedendir. Kapı ve pencere söveleri çok tahrip olmuştur. Narteks bölümü mevcut olup çatıyı taşıyan dört paye ile bir sütunu günümüze gelebilmiştir. Çok harap ve kullanılamaz durumdadır.
Torul Güvemli Köyü Başhaviyana Mahallesi "Kilise": Dikdörtgen bir platform üzerine oturtulan kilise bazilikal planlıdır. Doğu cephesinde yarım daire şeklinde dışa taşıntı yapan 3 apsisi yer alır. Üst örtüsü yıkıktır. İç mekânda yarı duvara gömülü payeler ve kemerler algılanabilmiştir. Erzincan depreminde yıkılan kiliseden günümüze sadece beden duvarlarının bir bölümü (yaklaşık 1 - 1,50 m yüksekliğindeki kısmı) günümüze gelebilmiştir.
Torul Güvemli Köyü Vartlı Mahallesi "Kilise": Yöreye hâkim bir tepe üzerinde, vadiden geçen yolu da görebilen bir yere konumlanmıştır. Yakın çevresinde yerleşim yoktur. Bazilikal planlı ve muhtemelen 3 nefli yapının doğu cephesinde dışa yarım daire şeklinde çıkıntılı 3 adet apsisi olup eksenlerinde birer adet mazgal pencere vardır. Ortadaki apsisi daha geniş ve daha dışa taşıntılıdır. Batı cephesinde 1 adet, güney ve kuzey cephelerinde 2’şer adet dikdörtgen formlu pencere ile iç mekânın aydınlatılması sağlanmıştır. Bu pencere yuvarlak alınlıklı olup söve kısımları silmelerle hareketlendirilmiştir. Yapının beden duvarları moloz taş, kapı-pencere söveleri, cephe bitimleri ve kemerler düzgün yonu taştır. İç mekân giriş kuzey duvarda yer alan yuvarlak kemerli açıklıktan sağlanır. Girişe iç içe geçen yivlerle haç şekli verilmeye çalışılmıştır. Hacın üstünde yer alan kitabe yeri boştur. Kapı en dışta yarı duvara gömülü yuvarlak bir kemerle sonlanır. İç mekânda duvarlarda yarı duvara gömülü payeler ve bunları birbirine bağlayan kemerler ile tonozu içten destekleyen kemerlerin az bir bölümü sağlamdır. Nispeten sağlam olan apsislerin üst örtüsü tonozdur. Apsislerin yan duvarlarında nişler yer alır. Genel olarak yıkılmış ve haraptır.
Torul Güzeloluk Köyü Yukarı Mahalle "Kilise": Kilise; Torul İlçesinin 32 km güney batısında, köy merkezinde yer alır. Eğimli bir arazi üzerine konumlandırılmıştır. Doğu-batı yönünde bazilikal planlı kilisenin, doğu cephesinde yer alan, içten ve dıştan yarım daire şeklinde düzenlenen 3 adet apsisi dışa taşıntılı yapılmıştır. Ortada yer alan apsis daha geniş ve yüksek tutulmuş olup her birinin ekseninde birer adet mazgal pencere yer alır. Kademeli bir üst örtüye sahip beşik çatılıdır. Çatı, düzgün kesilmiş taş plakalar yan yana dizilerek (bileği taşı) örtülmüştür. Taşınmazın beden duvarları, moloz taş işçilikli ve sıvalıdır. Saçak altı, cephe bitimleri, kapı pencere söveleri, kemerler düzgün yonu taştır. Batı cephesinde 3 adet mazgal pencere yer alır. Kuzey ve güney cephelerinde ikişer adet pencere yer alır. Kuzey duvarı eğimden dolayı yarı toprağa gömülüdür. Güney cephede yer alan düzgün yonu taş işçilikli, düz lentolu giriş kapısı söveleri haç şeklinde yivlendirilmiş ve boyanmıştır. Alınlıkta yer alan kitabe kısmı boştur. Giriş lentosunun üst kısmında yarı duvara gömülü yanlarda ve ortada payelere oturtulmuş iki adet kemer kibarion tarzındaki uygulamalardan günümüze kalan izlerdir. İç mekâna girilememiş olup pencerelerden görüldüğü kadarıyla, dört sütun iki paye ile üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Her nefn üzeri üstte bir tonozla sonlandırılmıştır. Tonoz örtüsü yarı duvara gömülü kemerlerle desteklenmiştir. Kemerler ve payeler birbirlerine yuvarlak kemerlerle ve ahşap gergilerle, yan duvarlarda ise yarı duvara gömülü kemerlerle bağlanmıştır. Ahşap gergileri kesilmiştir. Duvarlarında sıva üzerine kökboyası ile yapılan fresk tarzında bezemeleri vardır. Tonoz üzerinde ve yan duvarlarında yer alan bu bezemelerde İsa tasviri ile dört İncil yazarının isimleri ve sembolleri işlenmiştir. Halen depo olarak kullanılmaktadır. Genel olarak sağlamdır.
Torul Harmancık Köyü Karel Mevki "Kilise": Yapı, Torul İlçesi Harmancık Köyü Karel Mevkii’ndedir. Köy yerleşkesinin uzağındadır. Dikdörtgen planlı, Beşik tonoz örtülü, çatı tabiat şartlarına bağlı olarak tahrip olmuştur. Giriş kapısı batıda olup, düzgün yontma taşla yapılmış, alınlığı kemer şeklindedir.
Torul Harmancık Köyü Kotanis Mevki "Kilise": Yapı, Harmancık Köyü Kotanis Mevkii’ndedir. Dikdörtgen planlı, beşik tonoz örtülüdür. Yonu taş + moloz taş malzemeden yığma olarak inşa edilmiştir. Yöredeki diğer kiliselerde olduğu gibi beşik tonozlu çatı ile örtülmüştür. Aydınlatma kuzey ve güneyden iki batıdan da bir olmak üzere beş adet mazgal pencere ile sağlanmıştır.
Torul Harmancık Köyü Mesehor Mevki "Kilisesi": Yapı, Harmancık Köyü Mesehor Mevkii’ndedir. Köy yerleşkesinin dışındadır. Dikdörtgen bir alan üzerine bazilikal planlı ve yığma olarak yapılan yapının üst örtüsü tabiat şartlarına bağlı olarak tahrip olmuştur. Yapının köşe taşları, kapı ve pencere söveleri kesme taş, diğer kısımları yığma moloz taş, araları kalın harç tabakasıyla sıvanmıştır. İç mekânın aydınlatılması, kuzey ve güney beden duvarlarında üçer adet, doğudaki apsislerin eksenindeki birer adet, batı duvarda üst seviyede yer alan üç adet mazgal pencereden sağlanır. İç mekâna giriş batı cephenin ekseninde yer alan dikdörtgen bir açıklıktan sağlanır. Düz lentolu açıklığın üst kısmında yuvarlak kemerli alınlığı vardır. Kalan izlerden iç mekânın üç nefli olduğu, orta nefn yan neflerden daha geniş tutulduğu anlaşılmaktadır. Apsislerin üzeri içte yarım kubbe şeklindedir. Apsislerin önünde yer alan, payeleri birbirine ve yan duvarlara bağlayan gergiler halen mevcuttur. Kısmen sağlam olan blok taş sütunlar demir kasnaklarla birbirlerine tutturulmuştur. İçten sıvalı ve boyalı olan yapının batıdaki penceresinin kemer kısmında boya ile 1905 tarihi yazılıdır. Ahşap gergilerin büyük kısmı kesiktir. Üst örtüsünün büyük kısmı, çökmüş, duvarlarda kopmalar vardır.
Torul Kocadal Köyü Kalis Mahallesi "Kilise": Torul İlçesi, Kocadal Köyü, Kalis Mahallesi’nde köy yerleşkesinin dışında, eğimli bir arazi üzerinde konumlandırılmıştır. Doğu – batı yönünde dikdörtgen planlıdır. Yapı, 9,83 x 6,30 m ölçülerinde tek apsisli, tek neftlidir. Doğuda yarım daire şeklinde dışa taşıntılı yapılan apsis ekseninde 1 adet pencere vardır. Batı cephede, girişin üst seviyelerinde 1 adet güney duvarında 2 adet mazgal pencereleri vardır. Eğimden dolayı kuzey duvarın bir bölümü toprağa gömülüdür. Beden duvarları kaba yonu taş, pencere-kapı söveleri, cephe bitimleri, kemerler ve yarı duvara gömülü payeler düzgün yonu taştır. İç mekâna giriş batı cephenin ortasında yer alan bir açıklıktan sağlanır. İç mekânın üst örtü tonozdur. Duvarlarda yarı duvara gömülü payeler ve kemerler ile tonozu içten destekleyen kemerler vardır. Ayrıca apsisin yan duvarı üzerine niş yerleştirilmiştir.
Torul Uğurtaş Köyü Alpullu Mahallesi "Kilise-1": Yapı, Uğurtaş Köyü Alpullu Mahalle yerleşkesinin girişindedir. 8,10 x 9,37 m ölçülerindeki kilise kapalı yunan haçı plan şemasında düzenlenmiştir. İç mekân, yarı duvara gömülü iki paye, dört sütunla üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Daha geniş ve yüksek tutulan orta nef doğuda içten ve dıştan yuvarlak olarak düzenlenen bir apsisle sonlanmıştır. Yan nefler doğuda daha kısa tutularak içten yarım daire, dıştan düz duvar şeklinde yapılmıştır. Kademeli kırma çatısı bileği taşı ile örtülüdür. Naos mekânının orta kısmı çokgen yüksek kasnak, üzeri kubbe örtülüdür. Diğer kısımlar beşik tonozludur. Kubbe kasnağında kemerler içerisine yerleştirilen mazgal pencereler vardır. Kapı, pencere, taşıyıcılar, cephe bitimleri, kemerler düzgün yontma taş malzemeden diğer kısımlar ise yaklaşık 0,80 m kalınlığında moloz taştan yapılmıştır. Giriş kapısı batıdan açılmış olup, girişin hemen üzerinde niş olan sivri kemerli bir alınlık mevcuttur. Giriş kapısının çevresindeki konsollar ve saçak izlerinden ön kısmında kiborion tarzında uygulamanın olduğu anlaşılmaktadır. Güney cephedeki duvarın ekseninde içi doldurulmuş bir kapı izi gözlemlenmiştir.
Torul Uğurtaş Köyü Alpullu Mahallesi "Kilise-2": Alpullu Mahallesi yerleşkesinin uzağında yer alır. Yakın çevresi eğimli boş arazidir. Yapı, dikdörtgen bir alan üzerine, üç nefli, bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Doğu cephesinde yer alan üç apsisi ana yapıdan daha dar ve alçak tutulmuştur. Beşik çatısı kademelidir. 13 x 8,54 m ebatlarındaki yapının iç mekânı iki paye, dört sütunla ile üç nefe ayrılmıştır. Ortadaki nef yanlardan daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Doğu cephesinde apsis ve pastaporion hücreleri yarım daire şeklinde dışa taşkın yapılmıştır. Apsisler yapının diğer duvarlarından daha dar ve alçak tutulmuştur. Apsislerin ekseninde mazgal pencereler vardır. Kapı, pencere söveleri, cephe bitimleri ve kemerler düzgün kesme taş malzemeden, beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Kilisenin üst örtüsü içten tonoz, dıştan kademeli beşik çatılıdır. Üst örtünün büyük bir bölümü günümüze kadar sağlam olarak ulaşmıştır. Taşınmazın iç mekânına giriş batı cephenin ekseninde yer alan dikdörtgen bir açıklıktan sağlanır. Yuvarlak kemerli bir alınlığa sahiptir. Kapı sövesini yanlarda yarı suvara gömülü birer başlıklı sütun, üstte yine yarı duvara gömülü yuvarlak kemer sınırlar. Lento üzerinde 1862 tarih, haç, haça saplı kılıç motifleri yer alır. Tarih kitabesi üzerinde olan nadir kiliselerdendir. Kilisenin iç duvarları sıvalı bazı kısımları boyalıdır. Sütun başlıklarındaki ve pencere kemerlerindeki çiçek motifli kalem işlerinin bir bölümü günümüze gelebilmiştir. Taşıyıcılar birbirlerine ahşap gergilerle bağlıyken günümüzde bu gergiler kesilmiştir.
Torul Uğurtaş Köyü Emir Mahallesi "İstavri Kilisesi": Yapı, dikdörtgen bir alan üzerine, 12,60 x 6,70 m ölçülerinde, kapalı Yunan haçı plan şemasında inşa edilmiştir. Kapı, pencere, cephe bitimleri, taşıyıcılar ve kemerler düzgün yontma taş malzemeden, beden duvarları ise moloz taştan örülmüştür. Taşınmazın doğu cephesinde dışa taşıntılı yapılan yarım daire şeklindeki, apsis ve apsisin iki yanında yine yarım daire şeklinde yapılan birer pastaphorion hücreleri vardır. İç mekânın aydınlatılması apsislerin eksenlerinde yer alan adet mazgal pencereler, cephelere açılan yuvarlak alınlıklı dikdörtgen pencereler ve kubbe kasnağındaki mazgal pencerelerle sağlanmıştır. Kiliseye giriş, batı cephenin eksenindendir. Dikdörtgen formlu giriş kapısının blok taştan yapılan lentosunun üzerinde sivri kemeri alınlığı vardır. Alınlığın üst kısmında haç motif işlidir. Kapı sövesini yanlarda yarı suvara gömülü birer başlıklı sütun, üstte yine yarı duvara gömülü yuvarlak kemer sınırlar. Kapı nişinin üzerinde boyalı bezeme izleri vardır. Tek kanatlı giriş kapısı ahşap olup orijinaldir. Kaynaklarda, kilisenin kibarion şeklinde girişinin olduğu ancak günümüze kadar gelemediği bildirilmiştir. İç mekân; iki paye, dört sütunla üç nefe ayrılmıştır. Orta nef yan neflerden geniş ve yüksek tutulmuştur. Orta apsisten pastaforion odalarına açılan yuvarlak kemerli açıklıklar vardır. Apsislerin yan duvarlarında küçüklü büyüklü nişler yer alır. Üst örtüyü taşıyan sütunlar yekpare taş olup birbirlerine demir kasnaklarla ve birbirlerine demir gergilerle bağlanmıştır. Üst örtünün büyük bir bölümü yıkık olup orta mekânın üzeri yüksek çokgen kasnaklı kubbe ile örtülüdür. Diğer bölümlerin üst örtüsü beşik tonozludur. Sıvaları dökülmüştür. Kalem işi süslemelerinin çok az bir bölümü sağlamdır.
Torul Uğurtaş Köyü Manatlı Mahallesi "Kilisesi": Yapı, doğu-batı yönünde 10 x 6,70 m boyutlarında üç nefli bazilikal planlı, yonu taş + moloz taş işçiliklidir. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Doğuda yer alan orta apsisi dışa çıkıntı yapmaktadır. Apsislerin ekseninde ve batı duvarının ekseninde birer mazgal pencere ve güney cephede üç adet yuvarlak kemerli pencere yer almaktadır. Çatı örtüsü içten beşik tonoz örtülü olup büyük bir bölümü yıkılmıştır. Üst örtüyü taşıyan sütunlardan sadece bir tanesi ayaktadır. Yan duvarlarda yer alan yarı duvara gömülü paye ve kemerler halen mevcuttur. Batı cephenin ortasında yer alan giriş kapı lento ve yan söveleri üzerinde haç motifleri işlenmiştir. Lentonun üst kısmı yivli, yuvarlak kemerli bir alınlığa sahiptir. Üst örtüsü çöktüğü için harap durumdadır.
TÜRBELER
Merkez Gümüşkaya Köyü "Musa Dede Türbesi": Gümüşkaya Köyü’nde yer alan Hazire ve içerisindeki Musa Dede Türbesine, İkisu köyünden Şiran’a giden yolun 27 km’sinde yoldan geçebilenlerin görebileceği bir konumda yol kenarında yer alır. Hazire içerisinde eski ve yeni definler bir arada bulunur. Yeni definlerin çoğunlukta olduğu mezarlıkta kitabeli mezar taşlarına rastlanılmamıştır. Eski mezarlarının bazılarının etrafı kesme taşla çevrilmiş olup, başucu taşları sarıklıdır. Hazinenin orta kesiminde Musa Dede türbesi yer alır. Türbe dikdörtgen formlu kesme taştan inşa edilmiş olup, üst kısmı sıvalıdır. Türbe içten beşik tonozlu örtülüdür. İç mekânın yan duvarları moloz taş, dış kısmı ise düzgün kesme taştan yapılmıştır. Türbenin girişi doğudan olup, kapı kanadı ahşaptır. Türbenin batı ve güney cephesinde birer küçük pencere açılmıştır.
Merkez Pirahmet Köyü "Türbe": Kare planlı, kaba yonu taşla örtülmüş türbe kesme taşlarla kaplanmış piramit çatılıdır. Kuzey yönünde giriş kapısı, doğu duvarında ufak mazgal tipi penceresi vardır. Köşeler iri taşlarla desteklenmiştir. Türbenin altında mumyalar vardır. Yapı hazire alanında yer almaktadır.
Merkez Süleymaniye Mahallesi "Mısırlıoğlu Türbesi": Mısırlıoğlu Türbesinin doğu cephesinde yer alan giriş sivri kemerli olup, kemer nişi düzgün kesme taştan yapılmıştır. Diğer cephelerin ortalarında dikdörtgen formlu birer adet aydınlatma açıklıkları vardır. Taş işçilikli türbenin dış cephesi onarım görerek sıvanarak boyanmıştır. Girişin üzerinde yer alan dört satırlık Latince kitabesinde “Hacı Tahir Efendi, Mısır El-Ezher Üniversitesinde Din Âlimi 1755 – 1834” yazılıdır. Türbenin bahçesinde yer alan hazire alanında Osmanlıca yazıtları olan mezar taşları vardır. Eski ve yeni definler bir arada bulunmaktadır.
Merkez Tekke Köyü "Çağırgan Baba Türbesi": Gümüşhane – Bayburt yolu üzerinde Tekke Köyü mezarlığında bulunmaktadır. Kare bir plan arz eden kümbet düzgün kesme taştan yapılmıştır. Üst örtüye geçiş bir kare mekânın köşelerinden kesilerek oluşturulan sekizgen bir kaide ile sağlanmıştır. Yine kesme taş kullanılarak yapılan çatıda sekizgen olup konik biçimindedir. Güney cephede bulunan iki pencere aydınlatmayı sağlamaktadır. Bunlardan batıda olanı yuvarlak olarak yapılmış, içinde bir mezar olan bir bölüm daha vardır ki; asıl kümbetin girişi bu mekâna açılmaktadır. Girişin dikdörtgen bir açıklık olup, yuvarlak kemerli niş içerisinde kitabesi bulunmaktadır. Kubbenin içinde bir mezar bulunmaktadır. Burada yatan kişinin Murat’ın çaldıran seferinden dönerken ölerek buraya gömülen Seyyid-i Mahmut Çaldıran Baba olduğu bilinmektedir. İçte duvarlar sıvalıdır. Köşeler birer kemerle birleştirilerek kubbeye geçiş sağlanmıştır. Köşeler yarım tonoz olarak tanzim edilmiştir.
Kelkit Çamur Köyü "Türbe": Türbe Kelkit İlçesi’nde, Sadak Köyü’nden Çamur Köyü’ne giden toprak yolun sol tarafında, Çamur Köyüne yaklaşık 5 km mesafede, batıdan doğuya doğru çok dik olmayan eğimli yamaçta yer almaktadır. Türbenin etrafında (mezar taşı olma ihtimali yüksek) taşlar bulunmaktadır. Bu alanın mezarlık alanı olması muhtemeldir. Türbe de mezarlık alanı olması muhtemel alanın ortasında yer almaktadır. Türbe dıştan sekizgen planlı, içten ise dairesel planlı olup, üstü kubbedir. Duvar örgüsü, düzensiz ince yonu taş, kubbe ise tuğla örgüdür ve kubbenin sütü sonradan ince beton bir sıvayla sıvanmıştır. Ayrıca iç kısmında zemin seviyesinden itibaren yaklaşık 60 – 80 cm’lik kısım da tuğla örgülüdür. Türbenin yüksekliği (kubbe hariç) 3,5 – 4 m civarındadır. Türbenin girişi doğudan olup, giriş kapısının güney tarafında üst üste iki taş üzerinde Arapça yazı bulunmaktadır ve büyük ihtimalle bu taşlar daha önce kapının üstünde yer almaktaydılar. Türbenin bulunduğu alanın kuzeyinde küçük bir kuru dere yatağı, güneyinde ve doğusunda halen bataklık olan küçük kuru dere yatağı, batısında ise Sadak-Çamur toprak yolu yer almaktadır.
Şiran Kavakpınar Köyü "Firdevs Hatun Türbesi": Sekizgen planlı yapının girişi karayoluna bakan cephededir. Giriş açıklığı kareye yakın dikdörtgen formlu olup, içeri adım atılan girişe 3 basamakla ulaşılır. Girişin iki yanındaki sekizgenin yüzleri sağır olup, sonraki yüzlerden birer dikdörtgen pencere yer almaktadır. Bu açıklamalardan sonraki yüzlerde sağır olup, kapının eksenindeki cephede bir dikdörtgen pencere açıklığı mevcuttur. İçeride yaklaşık 2 metre uzunluğunda bir sanduka bulunmaktadır.
KÖPRÜLER
Yeniyol Köyü Tohumoğlu Kemer Köprüsü
Gümüşkaya (Kodil Bahçe) Köprüsü
Torul Büyükçit Köyü Meryemana Köprüsü-1
Merkez Harşit (Karakol) Kemer Köprü
Canca Mahallesi"Kanberli Köprüsü"
Torul Harşit Köprüsü
Söğütağıl Köyü Kemer Köprü
Akhisar Köyü Kemer Köprü-1
Akhisar Köyü Kemer Köprü-2
Dibekli Köyü Kemer Köprü
Güzeller Mahallesi Kemer Köprü
İkisu Köyü Kemer Köprü
Kırıklı Köyü Kemer Köprü
Olucak (İmera) Köyü Kemer Köprü
Süleymaniye Mahallesi Köprüsü-1
Süleymaniye Mahallesi Köprüsü-2
Süleymaniye Mahallesi Köprüsü-3
Süleymaniye Mahallesi Köprüsü-4
Yağlıdere Köyü Bazbent Köprüsü
Yağlıdere Köyü Krom Vadisi Köprüsü
Yağmurdere Köyü Köprü Ayakları
Yağmurdere Köyü Taş Köprü Yaylası Kemer Köprü
Kürtün Sarıbaba Köyü Kemer Köprüsü
Kürtün Yaylalı Köyü Kemer Köprü
Torul Büyükçit Köyü Meryemana Köprüsü-2
Torul Merkez Çamlıca Mahallesi Menfez
Torul Dedeli Köyü Kemer Köprü
Torul Demirkapı Köyü Ermük Mahallesi Köprüsü
Torul Gülaçar Köyü Artabel Köprüsü
Torul Gülaçar Köyü Esentepe Mahallesi Köprüsü-1
Torul Gülaçar Köyü Esentepe Mahallesi Köprüsü-2
Torul Gümüştuğ Köyü Balcılar Mahallesi Yazılıtaş Köprüsü
Torul Gümüştuğ Köyü Orta Mahalle Köprüsü
Torul Gümüştuğ Köyü Yukarı Mahalle Köprüsü
Torul Güvenli Köyü Haviyana Köprüsü
Torul İlecik Köyü Köprüsü
Torul Kalkanlı(Zigana) Köyü Çifteköprü Mevki Köprüsü
Torul Kalkanlı(Zigana) Köyü Kalkanlı Köprüsü
Torul Kalkanlı(Zigana) Köyü Kirazlık Mevki Kemer Köprüsü
Torul Kalkanlı(Zigana) Köyü Işıklar Mahallesi Kemer Köprüsü
Torul Kopuz Köyü Çorak Mevki Kemer Köprü
Torul Kopuz Köyü Çukurlar Mevkii Kemer Köprü
Torul Köprübaşı Mahallesi Köprübaşı Köprüsü
Torul Salihbey Köprüsü
Torul Uğurtaş Köyü Alpullu Köprüsü
Torul Uğurtaş Köyü Manatlı Mahallesi Köprüsü
Torul Yalınkavak Köyü Köprüsü
Torul Yıldız Köyü Köprüsü-1
Torul Yıldız Köyü Köprüsü-2
Şiran Çanakcı Köyü Kemer Köprüsü
Torul Kopuz Köyü Değirmen Yanı Kemer Köprü